Kör yanılgıları yok eden hac öğretmenimiz*
Ali Şeriati, inancımızı devrimci coşkuyla kavratan biricik öğretmenimiz… Ondan okuduğumuz her bir cümle bizi yepyeni dünyalarla buluşturdu. Onun her yorumu, her açılımı engin bir okyanus ufkunu bize armağan etti.
Sabahlara kadar konuştuk Ali Şeriati ile. Sohbeti hiçbir zaman sıkmadı bizi. Kitapların sayfalarından hiçbir zaman göremediği bizlerle konuştu; anlattı, anlattı…
Ali Şeriati’deki coşkunluk okuyucuyu hemencecik çarpan, etkileyen bir dağ havası gibidir. Cümlelerinin akışkanlığı gemlenemez bir ırmağa benzer. Harfleri aslanların kükremesi, bazen de ceylan ürkekliği güzelliğindedir. İşte onun bu muhteşem üslûbu inancımızın hayata müdahalesini kavileştiren, bilevleyen en büyük yardımcısı oldu.
Devrimci anlatısıyla Şeriati inancı, itildiği kuyusundan çıkardı. Hayata müdahale eden bir bayrak haline getirdi. “Safevi Şiası” terkibiyle sembolleştirdiği kalıplaşmış ve hayatın dışına itilerek egemenlerin inisiyatifine terk edilmiş din anlayışını yıkarken kendi ülkesinde aslında milyonlarca İslam evladını etkiledi uzaktan, yakından… Öyle samimi bir üslubu vardı ki “Anne Baba Biz Suçluyuz” derken, “İnsanın Dört Zindanı”nı anlatırken… Okuyucusu olup da Şeriati’ye hayran olmayan var mıdır acaba, bilemiyorum.
Uykusundan uyanamayan İslam halklarını silkelemek onun en büyük amacıydı işte. Kur’an’la, peygamberin inkılâpçı kişiliğiyle tarihin sarsıcı örnekliğiyle, Batının bize gizlenmiş vicdani kimlikleriyle tanıştırmak istedi bizi. Karanlıklarda yol alan öncü bir meşaleydi Şeriati, yolumuzu ve bilincimizi aydınlatan…
“Öze dönüş” onun felsefesini öz olarak ifade eden bir terkip olarak kabul edilir. “Öz”ün var olmuşluğu bir umut olarak Şeriati’nin ve ümmetin tutunacağı daldır. “Öz”ün kalıplaşmış şekilsel ve etkisiz varlığına meydan okur Şeriati. Mezhebi takıntıları sorgular. Devralınan mirası hemen benimsemez. Oluşturabildiği Kur’an anlayışıyla inancını muhakeme eder ve ulaştığı sonuçları insanlara yeniden sunar.
Rutinleşmiş, ruhunu kaybetmiş, hayata müdahale edici bir etkisi kalmamış ibadetleri özüne döndürmek için yüreğini ve zihnini paralar; okur, yazar, anlatır, zalimlerin karanlığını yarmak için haykırır salonlardan, okullardan!
Ümmetin kaybolan özgürlüğünün inancın özüne ulaşmakla mümkün olabileceğine inanır. Zalimlere, despotlara meydan okur. İslam kahramanlarının ışığında yeni kahramanların boy vermesini arzular. En büyük kahraman olarak zalimlerin, bütün diktatörlerin karşısına dikilir. Her ibadeti insanı zalimlerden bağımsızlaştırıp Allah’ın egemenliğinde özgürleştiren bir anlayışla formel kaygılardan uzak, özgün bir tarzda yorumlar. Onların özlerini, asırların kirini üfleyerek üzerlerinden, yeniden ortaya çıkarmaya çalışır.
Haccın anlamı
Hac aslında Şeriati’nin evrensel inkılâbî anlayışının somut bir görüntüsüdür. Yeryüzü bir imtihan, bir kıyam alanıdır. Kıyam, tevhidi ayağa kaldırmak, şirki mağlup etmek, şeytani güçleri yok etmek için yapılacaktır. Hacda bir araya gelen milyonlarca Müslüman mahşerin yeryüzüne yansımış bir görüntüsü, İslam için mücadele eden orduların bileşimi, ruhanî ve fizikî terbiyenin numunesidir. Hac, kendilerini Rablerine adayan Müslümanların fiili örneklik meydanıdır.
Ali Şeraiti, ömrünü ümmeti ayağa kaldırmaya vakfetmiştir. Halkıyla, halklarıyla aynı dili konuşmayan aydınlardan ya da ezberlediklerini yenileme ihtiyacı duymadan hep aynı şeyi konuşan din âlimlerinden değildir. İbadetleri form düzeyinden bilinç seviyesine yükseltmeye çalışan, hayatın canlı damarları arasında dolaşıma sokmaya gayret eden bir üslûba sahiptir.
Hac, asırladır kıyam anlayışının uzağında algılanan bir ibadet olarak görüldü, değerlendirildi. Hacılar toplumlarımızda yarı cahil ve nereye, niye gittiğini bilmez kullar olarak kabul edildi. Kâbe, kendisine tapınılan bir put olarak tazim edildi. Hac seyahatleri alışveriş yapmak için bir imkân olarak değerlendirildi.
Ali Şeraiti ise İbrahim’in tevhid mücadelesinin bayraklaştırıldığı bir hac bilinci için pratiklerini söze ve yazıya taşıma sorumluluğunu hissetti. İbrahim’in, İsmail’in, Hacer’in soylu mücadelelerini milyonlarca hacının kalbine ve zihnine iyice kazımanın hayaliyle gözlerini insan sellerinin tevhidi yönelişleri üzerine teksif etti.
Hac, Ali Şeriati’de her şeyden önce bütün insanlığın Rablerini tazim etmesi, şirkten arınarak tevhidi ideallere İbrahim önderliğinde yürümesi, iç terbiyeyle fiili mücadele bilincini yoğurması azmidir. Hac, Ali Şeriati’de insanlığın yeryüzü serüveninin amacının büyük ölçekte her türlü gâileden uzak somut bir sunumudur, modelidir.
Nasıl bir hacı?
Hacılar görürdük küçükken, sakallı amcalar, beyaz örtülü teyzeler… Hacılar görürdük zemzem dağıtan, hediyeler getirip insanları sevindiren… Hacılar görürdük günahlarından arınmış ve artık neredeyse cenneti garantilemiş olmanın huzuruyla hayata bakan ama İslam halkları hakkında hiçbir şey bilmeyen… Gözlemci bir seyyah gibi bile olamayan, şaşkın seyirci edalarında Mekke ve Medine’de dolaşan hacılar… Memleketlerine döndüklerinde haccın ruhunu değil de şeklini ballandırarak anlatan hacılar… Başka memleketlerin hacılarını yer yer küçümseyen, en iyi müslümanlığın “biz”de olduğunu belirsiz ölçülerle savunan, ümmeti değil de kendi soyunu öne çıkaran hacılar…
İşte Ali Şeriati’nin “hacı”sı böyle bir “hacı” değildir. Haccın bütün rükünlerinde ne yaptığını bilen; Müzdelife’de, Mina’da, Mik’at’ta, sa’y ve tavaftaki anlamları kavramış, soyut tevhidi inancın somut tezahürlerini ümmetçi bir şuurla ortaya koymaya çalışan bir karaktere sahiptir Ali Şeriati’nin “hacı”sı. Onun hacısı, ömrünün son kertesinde günahlarını sildirip ahirete cümle günahlarından sıyrılmış olarak gitmenin pazarlığından uzaktır. Ali Şeriati’nin hacısı bütün şeytani güçlere isyan eder ve benliğini her türlü kirden arındırarak Rabbine teslim eder. Bütün dünya Müslümanlarının kongresinde olduğunu bilir. Savaşa giren bir kalp taşır. Kendine galebe çalmaya niyetlenen şeytanı taşlar; gözleri önüne tağutları, firavunları getirerek… Soyut bir taşlama değildir onunkisi. Yaşadığı çağa tanıklık edecek bir taşlamadır. Ülkesinde, bölgesinde ve en nihayetinde yeryüzünün her bir köşesinde firavunlaşan bütün egemenleri taşlar Şeriati’nin hacısı. Bel’amları, Karunları yani Allah adına din ve hukuk icad edenleri, kapitalist zalimleri taşlar. Taşlarken orada o zalimleri, sonraki gün ve yıllarının mücadele hattını da ortaya koymalıdır hacı.
Sadece hacdaki sembolik taşlamayla yetinmelerini istemez Şeriati hacılardan. Ancak onun bütün iyi niyeti, duygusallığı bazen hakikati görebilmesine mani teşkil etmektedir. Oraya bir mektep, bir ordugâh misyonu biçerken ve oranın dönüştürücü rolüne vurgu yaparken bu amaca bîgâne yaşayan hacıların çoğunluğu Ali Şeriati’nin özlemini çektiği özün ne yazık ki oldukça uzağında kalmaktadır. Hacca gelmeden hacı olmanın bilincine varamamak Müslümanların en büyük zaafıdır ve bu zaaflarını yenemedikçe hiçbir zaman Ali Şeriati’nin vurguladığı manada hacı olamayacaklardır.
Senin İsmail’in ne?
Şehid Şeriati’nin haccı anlamaya dönük çabasında ortaya koyduğu en orijinal açılım İsmail’in kurban edilme meselidir. İbrahim’in yaşlılığının biricik güzelliğidir İsmail’in varlığı. Bu varlığın kurban edilmesini ister İbrahim’in Rabbi. İbrahim, emirle sevgi arasında kalır. Uykularını uyuyamaz. Gözlerinde İsmail’in gözleri, kalbinde Rabbinin haşyeti… Art arda uyarılar ve en sonunda sevgisini gemleyerek İsmail’i bıçağın altına yatırışı… İsmail… Âlemlerin güzelliğini içinde taşıyan ve Rabbine teslimiyetin zirvesini örneklendiren İsmail…
Evet, senin İsmail’in nedir? Sevgisine teslim olduğun ve Rabbinin yoluna adayamadığın İsmail’in? Malın, mülkün, şânın ve şöhretin mi? Dünya hayatının geçiciliğini kavrayamamış bilincinin İsmail’ini kurban ederek özgürleşmesi için Rabbinin, İbrahim’in ve İsmail’in teslimiyetini ödüllendirdiği kurbanı boğazlarken “ne”yini boğazlıyorsun? Boğazladığın “şey” Rabbine layıkıyla teslim olmuş ve “Evet ben boğazlanabilme durumundayım!” diyebiliyor mu?
Şeriati, büyük öğretmenimiz, İsmail’in kurban edilme kıssasını bize açıyor; içindeki zengin anlamları bütün coşkun yanlarıyla gözlerimizin önüne seriyor ve haccımızı, hayatımızı, kurbanımızı daha bir anlamlandırıyor.
Kendi İsmaillerini kurban etmeyi, Rableri önünde onlardan vazgeçebilmeyi beceremeyen hacılar, ne kadar Şeriati’nin anlattığı hacılardan olabilirler? Rutin ibadet formatlarına boğdukları haclarından ne kadar diriliş ve direniş ruhu alabilirler?
Ümmetin büyük buluşması
Tevhidi kavrama sürecimiz bizlere haccın ümmetin buluşma yeri olması gerektiğini öğretmişti. Bu kıymetli sürecin uzaklardaki en önemli katkı sağlayıcılarından biri olan Ali Şeraiti de haccın büyük bir kongre olarak kabul edilmesi gerektiğini söyler. Evet, farklı renk ve dillerden milyonlarca müslümanın bir araya geldiği ve ölümcül sorunlardan düşünsel alanlara kadar hemen her konuda aktif bir ümmet buluşması bilincini teklif eder Şeriati.
Malcolm X’in kitap ve filmdeki sahnelerini hatırlatırcasına renkler deryasını andıran milyonlarca dindaşın aynı bilinç ve kararlılıkla üzerine kara bulutlar çökmüş ümmeti ayağa kaldırma azmini taşımalarını tavsiye eder Şeriati.
Elbette bu teklif de duygusallıkların insafına terk edilebilecek bir teklif değildir. Öyledir, öyle olmalıdır. Hac, Müslümanların büyük buluşmaları ve evrensel kongreleridir. Ancak ümmet diriliğini çoktan yitirmiş İslam halkları böyle bir kabiliyetten yoksun kalmıştır. Onların hacda ümmeti ayağa kaldıracak projeleri hayata geçirebilmeleri için önce kendilerini var kılmaları gerekmektedir. Bu da uzun soluklu bir mücadele neticesinde mümkün olabilecek bir sonuçtur.
Kadının değeri
Bir cariye olan Hacer, çöl ıssızlığında İsmail’le beraber zorlu imtihanların ortasına düşmüştür. Kadın olmanın zorlukları onu zaten haddinden fazla yıpratmaktadır. Bir köledir Hacer, hem de bir kadının kölesi… Kadına yeteri kadar değer verilmeyen zamanlarda iki kere değersiz kabul edilen Hacer…
Allah işte bu kadını, bu köle kadını kendi evine komşu yaparak, İbrahim ve İsmail’le beraber anarak çağlar boyu sürecek bir yücelikle onurlandırmıştır. Onu, kendi evine komşu ve tazime layık kılmıştır. Devrimci bilinçle kör yanılgıları yok eden Ali Şeraiti, İslam toplumlarının geleceklerinin bir yarısının yok kabul edilmesine mani olmak ister. Kadını ve onun onurunu tevhidi bilincin kuşattığı bir değerler hâlesine büründürmek ister.
Kadın, erkekle beraber o ümmet toplamının içinde bir ırmağın en temel parçası olarak akarken nasıl olur da bugün Müslümanlar için edilgen bir varlık olarak kabul edilebilir? Kadın, İslami mücadelenin ana unsurudur. Ailenin ve toplumun temelidir. İffetin kuşanıcısı olarak bütün salih önderlerin miraslarını geleceğe taşıyan bir mücadele neferidir. Şeytani kapitalist kültürün öncü taşlayıcıları Müslüman hacı kadınlar olmalıdır. Hacer’in engin tevekkülünü yaşadıkları çağın mücadele örnekliğine taşımalıdırlar.
Sonuç
Haccın büyük anlamı, İbrahim ve İsmail peygamberlerin açtıkları tevhid ve teslimiyet çığırını ümmetçi anlayışın şahitliğiyle anlamak ve o şekilde örneklendirmektir. Bunu bize Ali Şeraiti hatırlatmaktadır. Öyle içten hatırlatır ki, öyle yaşayarak anlatır ki, o anlatışa yabancı durmak kendine ve inancına yabancı durmaktır. İşte bu bilinçtir ki onun çağrısına kulak veren her coğrafyadan başka başka hacı adayları onun eserini hacca gitmeden önce defalarca okurlar, kendilerini o iklime hazırlarlar. Onun eseri, seneler geçtikçe çoğalan güçlü bir çağrı olarak her yıl artan takipçilerinin şahitliklerinde yeni anlamlar dünyası oluşturur.
*2008’de kaleme alınan bu yazı ilk kez yayımlanıyor.
