Yazılar
Seni Seçtim Makine! – Mustafa Zahid Ergün
Sonsuzluk ve Bir Gün-Eternity and a Day (Theodoros Angelopulos, 1998) filminde belediye otobüsünün arka makam koltuğunda oturan biletçi muavin, küçük bir mikrofon marifetiyle yapıyor anonsları. Ne var bunda? Hiç. İşi ilginç kılan, küçücük bir otobüste bunu yapıyor olması.
Bizde ise “inecek var mı, ilerleyelim beyler, ücret ödemeyen, para üstü almayan var mı” gibi anonslar malûm olduğu üzere bağırarak, çıplak sesle yapılır.
Batılı makineyi konuşturur, biz kendimiz konuşmayı severiz. Müşteriyle yüz-göz veya direkt muhatap olmama, samimiyet kurup muhtemel iltiması engelleme çabası; ya da ne bileyim, bunlardan başka, Batılı düşünme biçimi adına daha anlaşılır bir mazeretle açıklanabilir. Neticede kendi bilecekleri iş. İşleri makineye havale etmeleri muhabbetin ölmesindendir. Otobüste, metroda çok kitap okunmasını bu muhabbet yokluğuyla açıklayanlar var. Batılı bunu istemeye istemeye kabulleniyor zaten. Bir de ne okunuyor ki yolculuk sırasında? İsmet Özel’in otobüste rastlaştığı ve “Kitaplarınızı anlayamıyoruz.” diyen gence verdiği cevabı hatırlayalım: “Biz bu kitapları otobüste yazmıyoruz ki.”
Muavin anonsu mikrofonla yapar, bir kere yapar, işine bakar. Ha, bir de özel koltuğu, paraları koyduğu gözler vs. vardır. Bizde muavin para alır, üstünü verir, durak anonslarını yapar birkaç kere. Bazen yorar insan bu cıvıklık derekesi. Hem kırk şekle girer para toplamak gayesiyle araba içerisinde ilerlemek için, hem her çeşit bozuk parayı ayrı bir cebe koyar. Batılı, muavinin kapısından alır, diğerinden indirir, babası gelse tanımaz. Babası da zorlamaz zaten. Batıda işi standartlaştırma gayreti vardır, bizde gelişine şut.
Gol-Goal (Danny Cannon, 2005) filminde teknik direktör, paslaşmadan kendisi ilerleme hevesindeki futbolcuyu, hızlıca attığı topun peşinden koşturmak suretiyle yarıştırıyor ve pas atarak oynarsa daha hızlı ve güzel olabileceğini telkin ediyor. “Kendin koşma topu/makineyi koştur.” tembihi var.
Bizdeki futbolun en çok eleştiri alan noktası neresi peki? Futbolcuların toptan çok kendi kendileriyle uğraşmaları, değil mi? Yani bizde muhabbet, seküler mânâda büyük futbol endüstrisinin en büyük organizasyonlarında dahi sürüyor. Ülkemize gelen yabancılar da, ne gariptir, buna ayak uyduruyor. Ya da uydurabilecek olan geliyor, nasıl ki bizden, oralara ayak uydurabilecek olanların gittiği gibi.
Makineciler ve kara düzenciler… İki tarafta da değiştirmek isteyen çıkarsa düzeni, bu mümkün değil. Burada veya orada durmak istemeyenler çıktıkça mübadele olur, fert yer değiştirir, toplum alışkanlıkları bâki kalır.
Ergen Ruhlar İlmihali’nde Mim Kara, “Dünya ile kurduğun ilişkide araç-gereç yüklenme, bedeninle yetin.” diyor. Anlatmak istediğimiz basit olarak böyle bir şekilde ifade edilebilirdi. Ama kitabın devamında yine şu telkin geliyor, ona da uyuyoruz: “Basit olanı basit bir biçimde anladığımızda onu anlamış sayılmayız, zira anlayışımız basitleşmiştir.” Burada kesmek isterdim ama devam.
En küçük bir iş için bile makine icat ve ihdas eder Batılı. Elma soyma, patates doğrama makinesi meselâ, bir çekiçle araba tamir etmek varken. Onlarca, onlarca âlet kullanmadan olmayacaktır. Kafası o şekilde çalışır, bizimki böyle; bu saatten sonra değişmez. Biz tabiata râm oluruz, onlar tabiatın rağmına, onun düzenini bozacak şekilde davranırlar. “Soluk almak düz bir gerçektir ve gerisi sanattır.” diye ekler Mim Kara.
Makineleşmek veya diğer adıyla kolaycılık birkaç şekilde af görebilir: Dünyayı çirkinleştirmeyecek ve anlamlı bir amaca hizmet edecek.
Matbaanın geç gelmesine yönelik eleştiriler, sebepleri soruşturulmamakla birlikte hep bu tavra gelir, böyle kastî bir tavır varsa tabiî. Kasıt yok, tabiat icabı öyle… Muavininin kendine bir koltuk ve para koyma yeri ayarlamaması ile (kabaca) matbaanın geç gelmesi arasında pozitif korelasyon mevcuttur kanımca.
Bir görüşün sonu Mandıra Filozofu, öbürü de 32 saat bilgisayar oyunu oynamaktan ölen genç. Aradakilerden bazıları kolaylık için makineleşmek ister, bazısı stresten kurtulmak için tabiata, en başa rücû etmek. Memnun olan ya da zarar görmeyen yok gibi.
Göçebelerde/savaşçılarda kelimeler kısadır genelde. (Sezai Karakoç’ un anne-çocuk imgeleri gibi, Batılıya ver duyguyu açıp açıp roman yazsın, Doğuluya ver kapatıp kapatıp şiir söylesin.) Hâliyle âlet-edevat da az olur. Doğulular işbu sebeple de bedeninden gayri makineye pek tamah etmez. Ama onlar mezara cenaze indirmek için bile asansör sistemi kurmuşlar. Bizde hâlâ ilk el usuller câri. Gölcük’te bir camide cenaze namazına gitmiştik. Ortada ne cenaze vardı, ne de bu sebeple telaş eden canlılar. Öğle namazı, dua bitti derken ağır mekanik bir calaskal sesi duyuldu. Ölüyü bile rahatsız edecek bir gıcırtıyla makaraya sarılan çelik halatın araya giren her şeyi ezecek kuvvetini hissedebiliyorsunuz. İmam, ön taraftaki pencerenin önüne geldi. Camı açtı ve bir süre bekledi. Beş-on saniye sonra yeşil örtülere sarılı tabut asansörle önünde belirdi. Avluda yer olmayınca böyle bir sistem geliştirmişler. Yabancı olanları hayrete düşüren ibretlik bir vakıaydı bu. Ama çoğu kimse bunu ya bir Almancının ya da olmadı, Karadenizli birinin yaptığı hususunda hemfikirdi!
Tüm bunları yazarken ara sıra göz attığım “dergi açık dursun da rahat okuyayım” diye sayfanın üzerine, kâğıdın kalbini değil de mukavemetini kıracak bir ağırlık koydum. Yani işin bir kısmını, düşünmenin o ağır yükünü sırtlanmada yardımcı makineye emanet edip oradan artan kuvvetle daha başka işler ürettim. Kendimle mi çeliştim şimdi?
Meselenin bundan daha fazla yönleri var elbet. Batılı/Doğulu derken herhangi bir yön kastedilmediği aşikâr, kişilerin fert fert, bazen topluluk olarak davranışları isimlendirilmiş genel kabule göre, o kadar. Ne bir aşağılık duygusu, ne de “eksik olsun bizim olsun” tarafgirliği… Belki biraz tembelliği meşrulaştırma gayreti ve fakat hezimeti. Ama ne yazıyı uzatmaya niyetim var, ne de gayretim. Bu böyledir.
Teknoloji bize batıdan geliyor günümüzde. Önce onlar bulsun, yapsın, kullansın; sonra biz de alırız. Hem şu anda onlarca gömlek öndeler teknik mânâda, hem de psikolojik olarak bu travmayı aşmamız uzun süreceğe benziyor. Öyle bir niyetimiz varsa tabii. Eşik hayli yükselmiş, kabul. Ama başımızı bir çıkarabilsek gerisi gelecek. Bir topluluğun tekniği ve ahlâkı bir bütündür, parçalanamaz, ayrı düşünülemez. Meşhur birinin sözü var ya zaten; o da zekâ, çeviklik ve ahlâkı birbirine bağımlı görüyor. Ama ne tekniğini almışız ne ahlâkını… Aynı minvaldeki şu sözümün de arkasındayım hâlâ: “Doğunun dövüşünü aldık, felsefesini alamadık.”
Son söz- 1:Cenin rahimdeyken annesine mutlak ihtiyaç duyar. Tek orası vardır. Bebek doğduğunda zaruret icabı annesinden başka göğüsler de emre amade kılınabilir. İlkokul çocuğu beslenme çantasını eline almıştır, ama tek o vardır. Cebine konan üç beş kuruşla bir nebze çeşitlendirir menüyü. Liseli delikanlı para taşır yanında, kantinden yer içer. Bol çeşit, serbest piyasa… İş hayatında lak diye önüne gelir paket servis. Emekli olursun, evde yemek vaktini kollarsın. İhtiyarlığa doğru bebeklikteki muhtaç durum tekrar eder. Akıl, ruh ve beden geliştikçe bağımlılık azalır. Bunların üçü de gidince elden -meselâ mezarda- bu sefer insan kendisi yemek olur başkalarına. En temel ihtiyacın seyri kabaca böyledir. Neticede her şey aslına rücû eder. Fert için böyle olan düzen, toplum için de her iş ve oluşta da böyledir. Dikkat, bağlılık asıl olanda had safhadadır. İnsan geliştikçe, bağımsızlaştıkça görüldüğü gibi temel/zarurî gördüğü bazı işleri uzmanlara/makinelere (beslenme çantası, kantin, paket servis) havale ediyor. Ve fakat bunda hayatın yapaylaşmadığını söyleyemeyiz.
Son söz- 2: Bir mesele hakkında dertli olup olmadığını anlamak için: “Akşam evin yolunu bulabiliyorsan, demek ki sen dertli değilsin.” denir. Ben de bu mesele hakkında düşünürken evin bir kat üstüne çıktım bu akşam. Buna istinaden, mevzuun en azından benim için önemli olduğunu hissediyorum.
7 Ekim’den bu yana İsrail tüm dünyanın desteği ile Gazze’nin her noktasını vuruyordu, özelde kendim olmak üzere tüm İslam dünyası korkunç bir acziyet yaşıyordu, kardeşlerimiz katledilirken hiçbir şey yapamamanın çaresizliğinden yaşadığımız mütevazi hayattan utanır haldeydik.
Bir gece WhatsApp mesajlarımı kontrol ederken, “İsrail için en büyük boykot; olanca hızıyla devam eden ticareti derhâl bitirmek, İsrail’i koruyan ABD ve NATO üslerini kapatmak ve Siyonistlerle diplomatik ilişkileri kesmektir!’ demek için Türkiye’nin her yerinde ayağa kalkıyoruz! Siz de kendi bulunduğunuz il veya ilçede bize katılmak ister misiniz?” diye bir mesaj gördüm.
Hiç düşünmeden “Düzce bende kardeş!” diye cevapladım.
Hafta sonları Düzce’de bulunduğum için Düzce’de bu programı gerçekleştirecektim, o andan itibaren neler yapmam gerektiğini konusunda bir liste hazırladım. Adeta tek kişilik örgüt gibi çalışacaktım. Daha önce “başörtüsü, savaşa hayır” eylemlerine katılmıştık ama eylemi plânlamak ve gerçekleştirmek çok farklıydı; bir de yalnız olmanın tedirginliği vardı üzerimde.
Düzce’de bu konuyu paylaşabileceğim, destek olmasını isteyebileceğim bir kişi vardı. Hemen onu aradım, “10 Mart 2024 Pazar günü” Düzce’de Gazze için bir program plânladığımı, bana destek olmasını istedim.
“Ben üniversitede hocayım böyle bir eyleme katılmam ne kadar doğru olur?” dedi. Çok şaşırmıştım. Gazze’de bir tek çocuğun bir damla gözyaşı bile hangi kariyere feda edilebilirdi! Çok üzülmüştüm ama “Gazzeli kardeşlerimizin yaşadığı yalnızlığın yanında bu bir hiç mesabesindedir!” diyerek daha sıkı çalışmaya başladım.
Bu arada afişlerin görselleri hazırlanmıştı, bunları basacak bir yer aramaya başladım, buldum da! Tüm Düzce’yi, cuma gecesinden afişleyecektim. Afişleri, dövizleri ve pankartları bastırdım.
Cuma akşamı İstanbul’dan yola çıkarken içimde yalnızlığın hüznü, ilk kez eylem düzenleyecek olmanın tedirginliği vardı. Yol boyunca eylemde yapacağım konuşmayı,
Düzce’de nasıl bir tepki göreceğimi düşündüğümden yolun nasıl bittiğini bile fark etmemişim.
21:30 gibi Düzce’deydim. Yemekten ve çocuklarla biraz vakit geçirdikten sonra lise 1’e giden oğlum Yusuf Yasir’le koli bandı, makas ve afişlerimizle sokaklara vurduk kendimizi! Her otobüs durağına, her reklam panosuna afişlerimizi yapıştırdık. Gece saat 02:30 olmuştu tatlı bir yorgunlukla eve döndük.
Sabah kahvaltısından önce çıkıp afişleri kontrol ettim, yırtılmış veya sökülmüş olabilir mi diye? Hepsi yerli yerindeydi. Geriye sadece ses sistemi kalmıştı. “Megafon alırım ya da bağırarak konuşuruz.” diye düşünüyordum.
WhatsApp grubundan bir arkadaşın yönlendirmesi ile Mazlum kardeş aradı. Bir yerde buluşup tanıştık, konuştuk, istişarelerde bulunduk. Yalnız başıma böyle bir işe giriştiğime çok şaşırdılar. “Çok cesursunuz, biz birkaç arkadaş katılırız.” dedi, çok mutlu olmuştum. Ses sistemi ile ilgili bir arkadaşa yönlendirdi, kiralama yaptık hatta ücretin bir kısmını da o ödedi. Çok mahcup olmuştum.
O gece sabah olmak bilmedi! Kaç kişi gelecekti? Tek başıma kalırsam nasıl olacaktı? “Tek başıma da kalsam yapacağım!” diyordum. Gazzeli kardeşlerimizin yalnızlığını düşününce, “Hiç dert değil; sen yapman gerekeni yap, ne kaybedeceksin!” diyordum kendime.
Pazar sabah 11:00 sularında telefonum çaldı. “Kardeş, ben Nihat, Düzce’de bir Gazze programınız varmış. Kimsiniz, hangi STK adına yapıyorsunuz?” diye soruyordu.
STK yok.
Dernek?
Dernek de yok.
Parti?
Parti de yok.
Vakıf?
Vakıf da yok.
Sendika?
Sendika da yok.
“Ne var o zaman? Kimle yapıyorsun? Kimsin?” diye ısrarla sorular soruyordu.
“Ben Faruk Yeşil, tek başımayım; gelirseniz ikinci kişi siz olacaksınız!” dedim. Karşıdaki ses “Biz ailecek geleceğiz, katılacağız! Böyle bağımsız, bağlantısız olmanız çok hoşuma gitti, çok memnun oldum.” dedi. Çok sevinmiştim, artık iki aile olmuştuk.
Kızım Zeynep’i çekim için, büyük oğlum Üsame’yi ortamın güvenliği ve sükûneti sağlaması konusunda görevlendirdim. Herhangi bir şekilde bir kargaşaya izin vermemesi konusunda sıkıca tembihledim. Eylem sürecinde en büyük destekçim en küçük oğlum Yusuf’tu, basın bildirisini okumayı da son dakika o üstlendi.
Bir saat önce eylem alanındaydık. Etrafı kolaçan ettik, kimsecikler yoktu. Pankart ve dövizleri getirip namazı beklemeye koyulduk, gelip giden yoktu. Çocuklar “Baba, eylemci mi kiralasak!” diye şaka yapıyorlardı. Derken ses sistemini kiralayan arkadaş geldi, hazırlıkları yaptık. Sonra Nihat beyler ailecek gelmişti, öğle namazına geçtik.
Namaz sonrası alanda hazırlıkları yaparken çıkan cemaati “Filistin’le ilgili bir programımız var!” diye davet ettik ama camii cemaatinden bir kişinin bile katılmayışı hatta camiden kaçar gibi uzaklaşmalarını hala anlamış değilim.
Program için hazırlıklara başladık. Pankart, afiş ve dövizleri dağıtırken toplanan arkadaşlar çok gür sesle slogan atmaya başlamışlardı bile! Sloganların belirlediğim sloganlar olması için arkadaşlarla görüştüm, senkronizasyonu sağladık.
Otuz kadar katılımcı, birkaç sivil polis, iki de yerel basın temsilcisi vardı.
Çok heyecanlıydım, kısa bir konuşma yaptım. Temel olarak, “Bugün Türkiye’nin birçok şehrinde “İsrail’le Ticarete Dur De!” çağrısını yükseltmek, Türkiye’nin her yerinde eş zamanlı olarak farkındalık oluşturmak için ayağa kalkıyoruz. Düzce’den de bu çağrıya ses vermek istedik. Bu çığlığı, bu sesi büyütmek, kirli işbirlikçileri ve onları kollayanları ifşa etmek istedik.” şeklinde ilerleyen bir konuşmaydı.
Filistin mücadelesini desteklemenin belirli kişi veya zümrelerin değil; insan ve Müslüman olarak sorumluluk duygusu olan herkesin vazifesi olduğunu vurguladım.
Sonra basın açıklamasına geçtik. Yusuf da en az benim kadar heyecanlıydı ve metni vurgulayarak okudu.
Programı Nihat beyin heyecanlı, duygusal konuşması ile nihayetlendirdik.
Programı tamamladığımızda insanlar etrafımızı çevirdiler. “Bu, böyle olmaz; son anda haberimiz oldu! Önceden haberimiz olsa duyururduk!” dediler. “Bunun tekrarını yapalım, duyururuz. Afişleri önden bizimle de paylaş ki duyuralım!” diyorlardı. Telefonlarımızı paylaştık, bir yerde oturup tanıştık. Daha önce eylem yapan STK’ların sadece “Kahrol İsrail!” dediklerini söylediler. İsrail ile ticaretin kesilmesinin ilk kez dillendiriliyor olması karşılık bulmuştu. Bu konuda ısrarcı olmamız konusunda karşılıklı görüş alışverişinde bulunduk.
İlk programımızı kazasız belasız tamamlamıştık. Birçok eksiğimiz vardı. Hepsini not ettim. Bir dahaki sefere çok daha dikkatli olacaktım. Eşimden, çocuklardan ve katılımcılardan birçok eleştiri geldi. Bunlar bana verilmiş ödüldü adeta; dikkatlice dinledim, dersler çıkardım. Bir sonraki program için daha dikkatli olmamı sağladılar.
Rabbim hiç beklemediğimiz yerlerden nimetlenirmiş bereketlendirmişti. Hiçbir şeyin bizim gücümüzle kaim olmadığını bir kez daha müşahede etmiştim. Bir kez daha anlamıştım ki insan halis bir niyetle işe başlar ve sebat ederse, Allah’ın yardımı hiç ummadığı, hiç beklemediği noktalardan ulaşıyordu.
Dünyanın en eski tıp dergilerinden The Lancet, İsrail’in Ekim 2023’ten bu yana Gazze’de en az 186 bin insanı katlettiğini savunan bir makale yayımladı. Buna göre soykırım savaşının başından bu yana Gazze nüfusunun %8’i yok edildi.
Gazze’deki Ölümleri Saymak: Zor Ama Gerekli
BM İnsani İşler Koordinasyon Ofisi tarafından bildirildiği üzere, Gazze Sağlık Bakanlığı’na göre 19 Haziran 2024 tarihi itibariyle, Hamas’ın saldırısı ve İsrail’in Ekim 2023’teki işgalinden bu yana Gazze Şeridi’nde 37.396 kişi öldürülmüştür. Bakanlığın rakamları İsrail istihbarat servisleri, BM ve DSÖ tarafından doğru olarak kabul edilmesine rağmen, İsrail makamları tarafından itiraz edilmiştir. Bu veriler, BM Yardım ve Çalışma Ajansı (UNRWA) personelinin ölüm sayısındaki değişiklikleri Bakanlık tarafından bildirilenlerle karşılaştıran ve veri uydurma iddialarını mantıksız bulan bağımsız analizler tarafından desteklenmektedir.
Altyapının büyük bölümünün tahrip olması nedeniyle Gazze Sağlık Bakanlığı için veri toplamak giderek zorlaşıyor. Bakanlık, hastanelerinde ölen veya ölü olarak getirilen insanlara dayanarak yaptığı olağan raporlamayı güvenilir medya kaynaklarından ve ilk müdahale ekiplerinden gelen bilgilerle yapmak zorunda kaldı. Bu değişiklik kaçınılmaz olarak daha önce kaydedilen ayrıntılı verileri bozmuştur. Sonuç olarak, Gazze Sağlık Bakanlığı artık toplam ölü sayısı içinde kimliği belirlenemeyen cesetlerin sayısını ayrı olarak bildirmektedir. 10 Mayıs 2024 itibariyle, 35 091 ölümün %30’unun kimliği tespit edilememiştir.
Bazı yetkililer ve haber ajansları, veri kalitesini artırmak için tasarlanan bu gelişmeyi, verilerin doğruluğunu zayıflatmak için kullandı ancak, bildirilen ölüm sayısı muhtemelen düşük bir rakamdır. Sivil toplum kuruluşu Airwars, Gazze Şeridi’ndeki olaylarla ilgili ayrıntılı değerlendirmeler yapmakta ve çoğu zaman kimliği tespit edilebilen kurbanların isimlerinin tamamının Bakanlığın listesinde yer almadığını tespit etmektedir. Ayrıca BM, 29 Şubat 2024 itibariyle Gazze Şeridi’ndeki binaların %35’inin yıkılmış olduğunu tahmin etmektedir. Dolayısıyla hâlen enkaz altında bulunan ceset sayısının 10.000’den fazla olduğu tahmin edilmektedir.
Silahlı çatışmalar, şiddetten kaynaklanan doğrudan zararın ötesinde dolaylı sağlık etkilerine sahiptir. Çatışma hemen sona erse bile, önümüzdeki aylarda ve yıllarda üreme, bulaşıcı ve bulaşıcı olmayan hastalıklar gibi nedenlerle çok sayıda dolaylı ölüm yaşanmaya devam edecektir. Çatışmanın yoğunluğu, sağlık altyapısının tahrip olması; ciddi gıda, su ve barınak sıkıntısı; halkın güvenli yerlere kaçamaması ve Gazze Şeridi’nde hâlâ aktif olan çok az sayıdaki insani yardım kuruluşundan biri olan UNRWA’nın finansman kaybı göz önüne alındığında toplam ölü sayısının çok daha fazla olması beklenmektedir.
Yakın geçmişteki çatışmalarda, bu tür dolaylı ölümler doğrudan ölümlerin üç ila 15 katı arasında değişmektedir. Rapor edilen 37.396 ölüme, her bir doğrudan ölüme dört dolaylı ölüm şeklinde ihtiyatlı bir tahmin uygulandığında, 186.000 veya daha fazla ölümün Gazze’deki mevcut çatışmayla ilişkilendirilebileceğini tahmin etmek mantıksız değildir. Gazze Şeridi’nin 2022 yılı nüfus tahmini olan 2.375.259 sayısı kullanıldığında, bu rakam Gazze Şeridi’ndeki toplam nüfusun %7-9’una tekabül etmektedir. Doğrudan ölü sayısının 28.000 olduğu 7 Şubat 2024 tarihli bir raporda, ateşkes olmaması halinde 6 Ağustos 2024’e kadar 58.260 (salgın hastalık veya tırmanma olmadan) ve 85.750 (her ikisi de gerçekleşirse) ölüm olacağı tahmin edilmiştir.
Tıbbi malzeme, gıda, temiz su ve temel insani ihtiyaçlara yönelik diğer kaynakların dağıtımını mümkün kılacak tedbirlerle birlikte Gazze Şeridi’nde derhal ve acil bir ateşkes sağlanması elzemdir. Aynı zamanda, bu çatışmada yaşanan acıların ölçeğinin ve niteliğinin de kayıt altına alınması gerekmektedir. Gerçek ölçeğin belgelenmesi, tarihsel hesap verebilirliğin sağlanması ve savaşın tüm maliyetinin kabul edilmesi açısından hayati önem taşımaktadır. Bu aynı zamanda yasal bir gerekliliktir. Uluslararası Adalet Divanı tarafından Ocak 2024’te belirlenen geçici tedbirler, İsrail’in “… Soykırım Sözleşmesi kapsamındaki eylem iddialarıyla ilgili delillerin yok edilmesini önlemek ve korunmasını sağlamak için etkili tedbirler almasını” gerektirmektedir. Gazze Sağlık Bakanlığı, ölüleri sayan tek kuruluştur. Dahası, bu veriler savaş sonrası toparlanma, altyapının yeniden kurulması ve insani yardımın plânlanması için hayati önem taşıyacaktır.
Kaynak: https://www.thelancet.com/
