Yazılar
Bir Aynılık Cehennemi Olarak Okullar – Yasin Yarar
I
İnsanın kendini, varlığı ve toplumu okuması için bir süreçten geçmesi gerekir. Her insan, tabiatı itibariyle kendi dışında olan insanlardan farklı olduğu için doğal olarak bilme/öğrenme süreçleri de diğerlerinden farklıdır. Fakat insan bir boşluğa doğmamıştır. Belli bir zamana ve zemine/coğrafyaya doğduğu için bilme/öğrenme süreçleri o zaman ve zeminde bulunan insan kümelerinin etkisinde şekillenir. Bir özne olarak insan, kendi serüvenini inşa etmeye özen gösterdiği oranda kendi biricikliğini koruyabilme ihtimalini canlı tutabilir. İnsan kümeleri ortak bir yaşam için gerekli olan değer ve kuralları, toplumun faydasını gözeterek oluşturmak için hareket ettiklerinden, bilme/öğrenme süreçlerini birey odaklı değil, toplumsal fayda odaklı inşa ederler. Bu da bireyin kendi olma, kendi kalma serüvenin başlangıcıdır.
Devletlerin oluşumuyla beraber kurumsal bilme/öğrenme/öğretme durumu da ortaya çıkmıştır. Devletler, kurumsal eğitim öğretimi, bu andan itibaren gündemlerine almışlardır. Devlet bireyden çok toplumu dikkate alarak hareket edeceğinden insanın kendine özgü olan, bireysel olan yönünü ıskalamıştır.
Devlet, vatandaşını kendisini var kılacak şekilde tasarlamaktadır. Michel Foucault, devletler, askeri alanlar, hapishaneler ve eğitim kurumları vasıtasıyla ideolojilerini bireyde inşa eder, der. Dolayısıyla burada devlet için insanın bilme/öğrenme sürecinin nihai amacı kendisine tebaa yetiştirmektir. Modern süreç, tebaaya ek olarak sermayenin üretim bandında çalışacak ücretli köleler eklemiştir. Bunun felsefi arka planını inşa eden kişi ise Alman filozof Johann Gottlieb Fichte olmuştur. Bu süreçten sonra kurumsal eğitimin amacı devlete tebaa, sermayeye ücretli köleler yetiştirmek olmuştur. İşte mevcut okul sistemi de bu amaç ve kaygıdan doğmuştur. Artık öğrenci, devletin amacını gerçekleştirmek üzere okullara alınan ve buralarda “istendik davranışlar”ın inşa edileceği nesnelerdir.
II
Okullar tek sesli korolardır. Her çocuğun öğrenme süreci ve hızı farklı olmasına karşın okul, aynı sınıfta/yaşta olan öğrencileri aynı müfredata tabi kılarak onları aynılaştırmaya çalışır. Çünkü bireysel farklar, özgün karakterler sistem için problemdir. Bu nedenle öğrenciler olabildiğince küçük yaşlarda anne-babadan alınarak ideolojik inşa mekanları olan okullara taşınır. Maksat anne-babanın çocuk üzerindeki etkisini en düşük seviyeye çekmektir. Çocuk artık dönüşüme dahil edilmiş olur. Çünkü okul devlet için risk ve sürprizin olmadığı mekânlardır. Ailede kalan çocuk ciddi bir risk ve sürpriz olabilir. Okul, çocuğu doğasına körleştirir. Zira çocuk, okulda içine/doğasına bakmayı değil, dışına bakmayı, sınıf arkadaşlarıyla mücadele etmeyi öncelemeye başlar. Bir adım sonra kendisine yabancılaşan bireyleri kör bir alışkanlıkla okula girip çıkarken görmeye başlarız. Bir mahkûm gibi omuzları çökmüş bir biçimde okul kapısından girer, yıllar sonra özgürlüğüne kavuşmuş gibi koşarak, çığlık atarak çıkar. Okul sınırları içerisinde kaldığı süre boyunca tüm renklerini gün be gün yitirerek zaman içinde soluk bir renge dönüşür. Onun için/de renkler ölmeye başlar.
Doğru, yanlış hayatın içinde öğrenilir. Oysa okul yapılandırılmış kurgu bir süreçtir. Bu nedenle de okul, doğru ve yanlışı ayırt etme becerisini öldürür. Okul, öğrenciyi sürekli ödevler, testler ve daha pek çok şey ile meşgul/işgal ettiği için öğrenci kendini tanımaya imkân bulamaz. Kendini tanı(ya)mayan öğrenci sistematik bir aptallaşma sürecine girer.
Okul, artık ruhunu yitirmişlerin yurdudur. Sürekli soğuk beton duvarların içinde kalan öğrenci yaşama sevincini ve merhamet duygusunu yitirir. Sertleşir ve aynı zaman da kırılganlaşır. Sert bir şeye çarpsalar kırılıp un ufak olacak hale gelir.
Okullarda bireysel farkları yok olur, herkes eşitlenir ve aynılaşır. Öğrenciler için kendilerini bulmak, kendileri olmak artık gündemlerine almalarının neredeyse imkânsız olduğu bir hale evrilir. Ama bunun yerini alacak başka bir gündemleri vardır: Herkesi geride bırakmak! O artık bir yük hayvanı, yarış atıdır. Herkese bakan hiç kimseye bakamayacağı için öğrenci artık kendisini de ıskalar. Kendisini ıskalayan öğrencinin derinleşmesi mümkün değildir. Zaten okullar da yapısı gereği derinleşmeye müsaade etmeyecek şekilde tasarlanmışlardır. Okul için düzenli bir yüzeysellik en ideal olandır. Bu yüzeyselliği yakalamak için elinde müfredat denen bir aparat vardır. Öğrencinin kişisel öyküsü/zekâsı/kabiliyeti ne olursa olsun bulunduğu sınıfın müfredatı dışına çıkamaz. Okul, kalıba sokulmuş, öngörülebilir ve denetlenebilir insanlar üretir. Giderayak şehirlerimizde ve evlerimizde hiçbir orijinalliği kalmamış çocuk posaları oluşmaya başlar.
Okul, öğrenciden düşünmesini değil, taklit etmesini beklemektedir. Onun irade etmesini değil, iradeye boyun eğmesini ister. Zira sistem buna müsaade etmez. Bu haliyle okul, öğrencinin akletmesini değil, sisteme iman etmesini ister.
Okul iradeyi ortadan kaldırıp emir komuta zinciri inşa eder. Bir toplanma kampını düşünün. Kamptaki tutsaklar etrafı çevrilmiş bir alanda yaşamak zorundadırlar. Yatış ve kalkış saatleri mevcuttur. Her mahkûmun bir numarası vardır. Her mahkûm bir örnek giyinir. Zillerle kalkılır, zillerle dışarı çıkılır, dolaşılır, yemeğe oturulur kalkılır, çalışılır ve yine zillerle iş bırakılır. Her kampta koğuşlar bulunur. Koğuşlardan sorumlu gardiyanlar mevcuttur. Kampın idaresi ve bürokrasisinin olduğunu da unutmayalım. Şimdi okulları düşünün. Okulların ve derslerin giriş çıkışları mevcuttur. Bunu zillerle yaparlar. Her öğrenci aynı kıyafeti giyer, her birinin numarası vardır. Zillerle derse girer, çıkar. Herkesin numaralandırılmış bir sınıfı vardır. Her sınıftan sorumlu bir öğretmen vardır. Her okulun idaresi ve bürokrasisi vardır. Bu yönüyle okullar her şeyi bölüp parçalayan keskin bir bıçaktır. Ziller bir bıçak gibi keser dersleri. Bir resmi ortada bırakıp koşarak kimya dersine girer. Zil çalar, öğrenci koşarak bir haritanın başına oturur… Bu benzerlikleri göz önünde bulundurulduğunda okulların, bir yönüyle toplanma kampları olduğunu söyleyebiliriz.
Okul, öğrencilerin psikolojisini bozar. Başarılı olma/olmama korkusu benliğini sarar, onu kaygının kollarına teslim eder. Kendilerini başkalarına beğendirme kaygısıyla vitrine koyar. Öğrenci yarışacaksa sürekli vitrinde olmak zorunda. Bir sebeple vitrindeki yerini kaybeden çocuğun yaşayacağı ruhsal çöküntü korkunç olacaktır. Buna daima vitrinde olma kaygısını eklediğinizde iş daha da kötü olacaktır. Okul, çocukta daima bir eksiklik, yarım kalmışlık, tamamlanmamışlık hissi uyandırır. Hiçbir şey tamamlanmıyorsa bir şey yapmanın anlamı nedir?
Okullar, sevgi değil, görevler, yapılacaklar listesi verirler. Giderek sevginin yerini uzmanlık alır. Bu da makineleşmek demektir. Okullar, öğrencilerde yetersizlik hissi oluşturarak onlar üzerinde bir iktidar oluştururlar. Öğrenci nesneleşir ve daima dışsal bir otoriteye teslim olma hissiyle işgal olmuş olur. O artık sürekli bir gözetim altındadır. Okulun hayaleti onu her yerde takip eder. Ödev hayaleti onu bir an bile yalnız bırakmaz. Okul, bir kontrol cehennemine dönüşmüştür.
Weber’den mülhemle okulun demir bir kafes olduğunu söyleyebiliriz. Nasıl ki aydınlanma düşüncesi yapıp ettikleriyle kaskatı bir dünya kurmuş ve sonradan da kendisi o demirden kafesin içinde mahkûm kalmışsa okul da bu haliyle kurduğu kaskatı dünya ile öğrenciyi mahkûm etmektedir. Bu kaskatı okul evreninde öğrenciler gün be gün kafesin içinde, kafesten bir parçaya dönüşür. Katılaşır, hissizleşir. Marx, “Katı olan her şey buharlaşır.” diyordu. Bu kaskatı olan okulun, Bauman’ın yerinde tanımlamasıyla akışkan modernite içinde yaşamasına imkân yoktur. Hayat akmaktadır. Akan bir hayatta katılaşmanın katı olmanın yeri yoktur. Gerçekliği olmayan demir kafesin bir parçası olan çocuk bundan zarar görür.
Okul çok şey vaat eden ama neredeyse hiçbir şey vermeyen bir umut taciridir/hırsızıdır. Yerel olan güzellikleri yok eden bir fabrikalardır okullar. Okullar seri üretim bantlarında dönüşmüştür. Öğrencileri bu seri üretim bantlarında işleyen okullar, sürekli aynılıklar kusar.
Bütün bunlar göz önünde bulundurulduğunda okul üzerine konuşmanın vakti çoktan geldi geçiyor bile. Alternatif okullar, özgür okullar, doğa okulları, orman okulları, sahil okulları gibi yapılar Amerika ve Batı’da oldukça yaygın olarak bulunuyor. Sadece Almanya’da 293 orman okulu bulunmaktadır. Ev okulu veya okulsuzluk dünya üzerinde çok yaygın olarak devam etmektedir. Ülkemizde son yıllarda bu doğrultuda bir hareketlilik yaşanmakla birlikte sayılarının yetersiz olduğu açıktır. Dünyada pek çok yerde mevcut okul sistemine ilişkin son yüzyılda ciddi tartışmalar yapılırken bu coğrafyada yüksek sesle yapılan tartışmaların tekil örneklerle sınırlı kalması, bizlerin her şeye olduğu gibi buna da geç ve maruz kalmamız anlamına gelmektedir.
CHP’nin Saraçhane çağrısının son günü Maçka’daki öğrenci eylemini, sonrasında da Saraçhane’yi gözleme fırsatı buldum. Bazı notlarımı paylaşmak isterim.
– Özellikle öğrenci eylemi çok kalabalıktı. Hemen her üniversiteden yüz bine yakın öğrenciden bahsetmek abartı olmaz. Genç simalara bakılacak olursa bazı liselilerin de eyleme katıldığını söylemek mümkün. Saraçhane de az değildi ama böylesi bir momentum ölçeğinde düşünürsek abartılı da değildi.
– Kitle içinde 16-25 yaş arası gençlik en baskın grup. İdeolojik olarak ise kitlenin en az yarısı Atatürkçü, seküler milliyetçi, ırkçı görünümde. Mustafa Kemal’in Askerleriyiz, Apo Piçtir Piç Kalacak ve türevleri en sık duyulan sloganlar ve görseller. Bu sloganlar Faşizme Karşı Omuz Omuza, Ya Hep Beraber Ya Hiçbirimiz, gibi sloganlara nazaran çok daha hızlı karşılık buluyor. Bozkurt işareti yapan çok kişi vardı. Pek el işareti -yumruk, zafer vb.- yoktu ama en çok yapılanı bozkurt denebilir.
– Eylem liderlikleri daha mutedil gözüküyor ama silik kalıyorlar. Öğrenci eyleminde en öne konulan pankartlar, önde gözlediğim komite -tanıdığım bir kişiyi de gördüm- daha solcu, kapsayıcı bir tondaydı. Saraçhane eyleminde de otobüste, kitleye nazaran daha kapsayıcı bir dil vardı.
– Örgütsüz bir kalabalıktan bahsediyoruz. CHP onları temsil etmeye çalışıyor ama siyasi grup/parti bayrağı çok az. Bunları geçtim; renk belli edecek mesela sosyalist, feminist, lgbtci pankarta rastlamak dahî çok zor! Esprili, küfürlü, belirsiz bir bunalımı dışa vuran ama “görülme” hariç politik talep içermeyen afişler baskındı. “Hak, hukuk, adalet” sloganı, kitle ile okununca bu görülme talebinin bir dışa vurumu olarak değerlendirilebilir. Ama mesela bunun Kürtleri de kapsayan bir talep olduğunu söylemek güç. Öğrenci eyleminde binlercesi içinde -kitlenin yürüyüşünü baştan sona izledim- belki 10 tane feminist göndermeli pankart dahî yoktu mesela. Sol, eşitlik vurgusu filan zaten hiç yoktu. “Bizde Devrim Ata Sporu” gibi pankartlara bakınca tek tük görülen devrim kelimesinin ise tam olarak neye işaret ettiği belirsiz. Bu güçlü kelime, İnkılâp Tarihi dersinde öğretilen Atatürk devrimlerine mi işaret ediyor? Eğer öyleyse bu devrimler bugün dünyaya nasıl bir yön vermek istiyor? Tüm bunlar fazlasıyla belirsiz. Yoksa bu kelime haklı bir yıkma arzusunun Ata ile beraber meşruiyet kazanarak dile gelmesi mi?
Birkaç çıkarım:
– İç Anadolu’da Afyon, Manisa, Bolu, Kütahya gibi illerden yükselen ve CHP’li belediyelerle görünür olan itirazı anlamak gerekiyor. Tanju Özcan’da nobran, Mansur Yavaş’ta daha şehirli ifadesini buluyor bu itiraz. “Aaa, Çorum’da, Konya’da bile eylem olmuş!” şaşkınlığındaki arka plân bu sanıyorum. Yozlaşmış bir yönetim, ekonomik olarak yukarıda olamamak, dahası yukarı çıkma yollarının da kapalı ya da şansa dayalı olması büyük bir öfke kaynağı. Torpil-yandaşlık-adam kayırmacılık şüphesiz önemli ama yeterli açıklamalar değil bu eşitsizlik zemini için.
– Eğitimin sınıf atlama vesilesi olduğu bir vasat ortadan kaybolmuş vaziyette. Bunun yanında finans kapitalizmin emeğe verdiği değer sanayi kapitalizminden çok düşük. Ekonomik başarı bir network kurma, aracı olma, hasbelkader doğru yerde doğru zamanda olma ile daha çok ilintili. Emeğin ön planda olduğu bir zeminden şansın ön plânda olduğu bir zemine geçildi. Ancak bu müteşebbis ruhun kendine kolay fırsat bulduğu bir ekonomik dünyada da gerçekleşmiyor. Girişimcilik alanları da büyük sermaye tarafından ciddi bir kontrole tâbi. Burada da şanslı olmak ve büyükler tarafından dikkat çekmek gerekiyor ki bir sınıf atlama imkânı yakalansın. Serbest piyasanın sunduğu fırsatlar da o kadar geçerli değil artık. Bu durumda da insanların ilgisini sendikalardan çok bahis sitelerinin çekmesi anlaşılır. Piyango toplumunda kazanamayan çoğunluğun öfkesi de büyük.
– AKP iktidarı özenli bir şekilde CHP’nin ve daha önemlisi Atatürkçülüğün meşru bir muhalefet alanı olmasını engellemedi. Bugün bir memurun profil fotoğrafındaki Atatürk fotoğrafı muhalefetini ifade etmesinin meşru bir yolu. Bunun yanında sivil toplum ve alternatif siyaset alanlarının üzerinden silindir gibi geçildi.
– İktidar seküler milliyetçiliği muhatap aldı. Bunu kasıtlı yaptığını zannediyorum ancak öyle olmasa bile muhatabının en zayıf gördüğü yerine vurdu, ses de oradan geldi. Tersten bakarsak, muhatap alınmanın bir yolu da bu dili kuşanmak oldu. Bu bağlamda AKP, seküler milliyetçiliğe karşı muhafazakâr milliyetçiliğin galip geleceğini varsayıyor olmalı. Bu şekilde hem iktidarını sürdürüp hem de muhalefete göre daha kapsayıcı/liberal bir pozisyonda kalacağını öngörüyor. Zira muhafazakâr milliyetçilik, din üzerinden ırkı aşan bir ortak vatandaşlık zemini kurmaya daha müsait. Muhalefeti buraya hapsedebileceğini düşünüyor ama bir yandan da ateşle oynuyor. Türkiye Yüzyılı vizyonunda, İmralı sürecinde, Narin cinayeti olayında CHP medyasının (ve HDP elitlerinin) üstenciliğine karşı Kürdün yanında olan tavırda bunu gösterdi. Ama gerektiğinde de esas saldırıyı daha faşist olanlara değil, barışçıl ve liberal olanlara yöneltiyor: Demirtaş’ın içeride olması, barış süreci yürürken HDK’ya yapılan operasyon, en son ırkçı olmayan ve kitleye yön verebilecek bazı kişilerin eylemlerden uzak tutulacak şekilde tutuklanması…
– Ümit Özdağ’ın tutuklanmasını da es geçmemek lazım. Seküler milliyetçiliğe alan açıyor ama elbette ondan korkusu da var. Bu hem devletin dizaynı ile ilgili hem de AKP’nin iktidarını sürdürme hevesi ile örtüşen bir endişeye tekabül ediyor. Ama mesela İmamoğlu’nun görece kapsayıcı dilinden rahatsızlar. Ona dair korku, özellikle partide daha yüksek. Toplumsal barışı temsil etme iddiasını kaybetmek istemiyor AKP.
Yine de devlet, kontrol edilmiş muhalefetin seküler milliyetçi kimliği kuşanmasına ikna olmuş durumda hatta Özdağ gibi radikal figürlere değil belki ama mesela Yavaş’a iktidar devri dahî bürokrasinin ve Ankara etrafındaki karar alıcıların önemli bir kısmından onay alabilir. İktidara gelse de sorun üretmeyecek bir muhalefet her güç yapısının isteyeceği bir elemandır. İmamoğlu için aynı onayın verilmesi ise Erdoğan/AKP ve devletin diğer aktörleri arasındaki diyaloga bağlı olabilir.
– Tabii bu siyasi hamlelerin ötesinde yüz yıllık milliyetçi eğitim sistemini, 15 Temmuz sonrası arttırılan milliyetçiliği -dünkü sık atılan sloganlardan biri: “terörist değiliz öğrenciyiz”- de not etmek gerekiyor. 15 Temmuz sonrası atmosfer yalnızca AKP tabanını değil diğer toplum kesimlerini ve gençliği de şekillendiriyor. Yani bir yandan da cumhuriyetin ve cumhuriyeti milletle buluşturan AKP’nin gençliği ile karşı karşıyayız.
– Saraçhane ve Maçka’nın Gezi’den en çok ayrılan noktası solcu, feminist, lgbtci, antikapitalist müslüman veya herhangi diğer örgütlülüğün yokluğu. Gezi, 90’ların hareketli siyasi yıllarını takip eden liberal bir dönemin ardından gelmişti. Belki âhir ömürlerindeydiler ama çok sayıda kuvvetli örgüt vardı ve kitleye yön verme kapasitesi taşıyordu. Bugün bu eksik. Gezi’de eksik olan da Ankara’da temsil bulmaktı. Saraçhane ise doğrudan Cumhurbaşkanı adayının arkasında hizalanmış vaziyette. Daha “eğitimsiz” ancak merkeze dair arzusu ve aceleciliği daha yüksek bir hareket.
-Öbür yandan CHP’nin Ankara’da temsil etmek için çırpındığı ama kontrol de edemediği bir isyan bu. Buradan çeşitli sonuçlar çıkabilir. Köhnemiş siyasetlerin yok olması pozitif de görülebilir, ortaya çıkan başıboş Türkçü kuvvetten endişe de duyulabilir. Ancak bana siyasi mücadelenin uzun erimli direnişe ve inada dayalı, hayatın içinde örgütlendikçe olağan üstü zamanda değerini daha da büyük bulabileceği bir alan olduğu gerçeğini hatırlatıyor bu durum.
-Göstericilerin polisle olan iletişimi oldukça dikkat çekici. Sıklıkla, Polis Sen de İsyan Etsene sloganını duymak mümkün. Polis Simit Sat Onurlu Yaşa’nın yanında polisi kendi polisi gören, “milli” bir isyan! Polisi koruyan insanlar görmek de mümkün alanda. Bu durum ideolojik ezberlere hor görülecek bir tavır gibi gözükebilir. Daha örgütlü ve “siyasi” bir kitle olsaydı belki de bu manzaraların önünü kesecekti. Bu durumda sormak gerekiyor ki bir isyan hareketi kendi kardeşleri olan polise de bir teklif sunmalı değil mi? Kendilerini gördükleri ayrıcalıklı Türk pozisyonla ilgili de okumak mümkün elbette bunu. Tabii, bir isyanı organikleştiren, hayatın ve halkın sahici bir parçası kılan şeylerden biri olmaz mı, polisin isyana el uzatamayacak hâle getirilmesi? Bu da üzerine kafa yorulası önemli bir mevzu olarak duruyor önümüzde.
