Yazılar
İslami Hareketin Çıkmazı – Mehmet Alkış
Yayınlanma:
3 hafta önce-
“Gerçeklik ve Mümkün Arasında İslâmî Hareket” temalı soruşturmamız çerçevesinde Mehmet Alkış’ın cevâbî yazısını ilginize sunuyoruz:
İSLAMİ HAREKETİN ÇIKMAZI
İslamî Hareketi anlayıp sağlıklı bir değerlendirmeye tabi tutabilmek; İnsanın Yapısı, Yozlaşma/Tahrif, Sekülerleşme, Yenilgi ve Savunma Psikolojisi ile gerçeğin yerini alan Hayalcilik gibi konularla yakından ilişkilidir. Bunların etkisi irdelenip dikkate alınmadan İslamî Hareketin, daha genel ifadesiyle İslamcılığın doğru anlaşılması mümkün değildir:
İnsanın Yapısı
“Rabbin meleklere “Ben yeryüzünde bir halife var edeceğim” demişti; melekler, “Orada bozgunculuk yapacak, kanlar akıtacak birini mi var edeceksin? Oysa biz seni överek yüceltiyor ve seni devamlı takdis ediyoruz” dediler; Allah “Ben şüphesiz sizin bilmediklerinizi bilirim” dedi.” Burada dikkat çeken husus, Allah, “Orada bozgunculuk yapacak, kanlar akıtacak birini” var etmeyeceğim demiyor, sadece meleklerin bilgi seviyesine vurguda bulunuyor.
Yaratılan ve soyunun ilk atası yeryüzüne gönderilen insanın birçok olumsuz özelliği Kuran’da şöyle sıralanmaktadır:
“Azgın, nankör, inkârcı, iyiyi de kötüyü de isteyen, aceleci, cimri, alıngan, kavgacı, bozguncu, cahil, nankör, zalim, kan dökücü, inkârcı, unutkan, hırslı/açgözlü, bencil, sözünde durmayan, arzularına esir olan, böbürlenen, kibirli, şımarık, emanete ihanet eden, gafil, müsrif, kaba, katı kalpli, kıskanç, haset, hak yiyen, hileci, ikiyüzlü, mal ve güce düşkün, yalancı, başa kakan, zorba!”[1]
Bunca olumsuz özelliğe sahip olan insanın sorunlara kalıcı, sürdürülebilir, adaletli çözümler bulabileceğini iddia eden, öneri sunan, beklenti oluşturan, umut veren birçok din, inanç, felsefe, ideoloji, sistem, düşünce bulunmaktadır. Tarihin başlangıcından günümüze kadar bu çabalar varlığını sürdüregelmiştir. Bunların arasında, insanın sayılan olumsuz özelliklerinden etkilenmeden şekillenen sadece Allah’ın insana rehber olarak gönderdiği ve başından beri adı İslam olan dindir. Diğerleri şöyle dursun, içinde zaaf barındırmayan ama insan tarafından yozlaştırılan İslam bile sorunları kalıcı biçimde çözememiştir.
Bunun nedeni, sistemlerden çok insanın anılan olumsuz özelliklerinin değişmemesi ve etkisinin sürekliliğidir. Bunca sıfatın toplam etkisinin karşısında bozulmayacak, yozlaşmayacak bir yapı her halde tasavvur edilemez. Nitekim tarih bu gerçeği en açık biçimde gözler önüne sermektedir.
Yozlaşma ve Sekülerleşme
Hıristiyanlık ve İslam’ın bu anlamda geçirdiği süreç karşılaştırıldığı taktirde konuyu öğretici boyutuyla anlamak mümkündür. Onun için, birebir olmasa da özü ve kayağı itibarıyla aynı olan iki din arasında yozlaşma ve Sekülerleşme bakımından dikkat çeken benzerlikler örnek gösterilebilir:
Hıristiyanlıkta bozulma süreci birinci yüzyılda yaşayan ve Hıristiyanlığın kurucusu sayılan Aziz Pavlus’un müdahale ve öğretileriyle başladı. Pavlus, Eski ve Yeni Ahit’i harmanlayarak oluşturduğu Kitab-ı Mukaddes’e kendi yorumlarını da ekledi. Böylece Hz. İsa’ya gelen vahiylerin arasına beşerî düşünceler girmiş oldu. Daha sonra, ortaya çok sayıda farklı İncil’in çıkmasının altında Pavlus’la başlayan benzer müdahalelerin yattığı biliniyor. Bundan dolayı Hıristiyanlık, başlangıçta çatıştığı ama bir süre sonra uzlaşmaya girdiği Roma’nın kimi çoktanrılı inanışlarını ad değiştirerek kendine mal etti. En önemli ve esasa yönelik olanı, hiç kuşkusuz çoktanrılı dinlerin birçoğunda bulunan “üçlemeler”den esinlenen ve vahye dayalı tevhit dinini temelden sarsmış olan “teslis” inancıdır. İlahi dinin tüm konu ve alanlarını şekillendiren temel belirleyici konumundaki Allah inancını zedelediği için etkisi ve sonuçları çok büyük olmuştur.
Bu bağlamda diğer bir husus da yine birinci yüzyıldan itibaren Yunan Felsefesi ile kurulan ilişkinin yol açtığı sorunlardır. Filistin’de doğup Roma İmparatorluğunun topraklarında yayılan Hristiyanlık, Yunan felsefesinin etkisinde şekillenen Roma kültür ve felsefesinden etkilendi.
Birinci yüzyılda kilise babaları tarafından oluşturulan ve bozulmada etkili olan Patristik felsefe, inancı akıl temeline oturtma çabasının eseridir. Dini, felsefenin kavramsal araçlarını kullanarak temellendirmeyi amaçlıyordu. Yeni Ahit’in öğretilerine göre anlam kazandırma, felsefi açıklama getirme bu felsefenin temel motivasyonu olmuştur. Hristiyan olan bu filozoflar felsefeyi kullanarak Hristiyanlığı açıklama ve anlatma kaygısı gütmüşlerdir.
Hristiyanlığa bağlı olan ve sekizinci yüzyıla kadar süren Patristik felsefenin ardından on beşinci yüzyıla kadar Skolastik felsefe etkin hale geldi. Skolastik felsefe, patristik felsefeye oranla akla daha fazla önem vermiştir. Aklı inanca ya da vahye tâbi kılan bir felsefe olmakla birlikte, Hristiyanlığın felsefe ya da akılla bağdaşmaz olmadığını göstermeye her fırsatta özen göstermiştir.
Orta Çağa gelindiğinde kilisenin tahakkümü; cennetten arsa satmak, dünyanın yuvarlak olduğunu söyleyenleri işkenceyle öldürtmek gibi akıl almaz istismar ve baskılarda bulunacak noktaya ulaşmıştı. Merhamet ve sevgiyi öne çıkaran dine insanlar korku ve nefretle bakar oldular. Kilisenin dogmaları karşısında insanların bütün hakları ellerinden alınmıştı. Daha kötüsü, bu aşırı baskı onları din karşıtı olmaya adeta zorladı. Nitekim öyle de oldu ve kiliseye karşı hızla yayılan bir başkaldırı başladı, eş zamanlı olarak Rönesans ve Reform doğdu. Tepki olarak doğan ve Tanrının yerine insanı geçiren Hümanizm, yeni yaklaşımın belirleyici felsefesi haline geldi. Hükmetme gücü ve hakkı artık insana geçti. Günümüzde de süren din karşıtı Modern dönem ve dünyanın yeniden şekillenmesini sağlayan büyük değişim hamlesi başlamış oldu. Aydınlanma Felsefesi, Fransız İhtilali, Yeni Bilimler, Sanayi Devrimi, Sömürgecilik, Cumhuriyet, Milliyetçilik, Ulus Devlet, Özgürlükler, İnsan Hakları ve nihayetinde Demokrasi bu sürecin yansımaları ve aşamalarıdır.
İslam Dünyasında da birinci yüzyılda başlayan benzer bir sürecin yaşandığı görülüyor. Peygamberin (as) vefatından yirmi beş yıl sonra halife olan Hz. Ali’ye (656-661) karşı yürüttüğü mücadele ile Muaviye’nin (661-680) yönetimi saltanata dönüştürmesi, somut bir hamle olarak bozulmanın başlangıcıdır. Hz. Ali ve taraftarları, Peygamberin (as) kurduğu sistemi tavizsiz devam ettirmeyi hedefliyordu. Buna karşılık Muaviye ve taraftarları, saltanatı, ‘Şura ve Ehliyet’e dayalı sistemin yerine geçirerek İslam’da zamanla diğer alanları da etkileyecek olan sapmayı başlatmış oldular. Öyle ki; 1924 yılına kadar devam eden ve hiçbir dönemde İslam’ın temel yönetim ilkelerine uygun biçimde el değiştirmeyen halifelik, gücü eline geçirenler tarafından kullanılan ve saltanatı meşrulaştıran bir kurum olarak varlığını sürdürdü. Siyasi çekişmeler; her biri farklı yorumlara göre hareket eden ve ihtilafları büyüten grupların meydana çıkmasını da tetikledi.
Tahrif açısından son derece etkili olan bir faktör de İsrailiyattır. Deyim olarak İsrailoğullarına/Yahudilere ait demek olup tahrif edilmiş Tevrat, İncil ve onlarla bağlantılı kaynaklardan aktarılan gerçeği yansıtmayan bilgilere verilen addır. Daha çok Müslümanlarla bir şekilde ilişkisi olan Yahudi bilginleri tarafından yayılan bu rivayetlerin amacı İslam’da tahrife yol açmaktır. İsrailiyat; sahabe döneminden itibaren Müslümanlar arasında çeşitli şekillerde etkili olmuş, özellikle tefsir ve hadis kaynaklarına sızmıştır.
İslam Tarihinde önemli ve etkili bir düşünce ekolü olan Mutezile’nin dayandığı öncü fikirler de bu sırada şekillenmeye başladı. Hint ve Yunan felsefesinin etkisinde akıl ve iradenin vahyi aşacak ölçüde belirleyici bir konuma gelmesi Mutezile’nin benimsediği temel yaklaşımdır. “Bu teolojik ekol, İslam’ın inanca ve ahlaka dair ilkelerini akli ve felsefi yöntemlere dayanarak ispat etmeye ve savunmaya çalışan bir düşünce sistemi olarak da tanınmıştır.”[2] “Mutezile’nin ortaya çıkışını iç amiller yanında İran dinleri, Yahudilik, Hıristiyanlık ve Yunan felsefesi gibi dış etkenlerle açıklayan ilim adamları da vardır.”[3]
Emeviler döneminde (661-750), yani birinci yüzyılda başlayan tercümelerle birlikte İslam Dünyasında felsefi fikirlerin ilk olumsuz etkilerinden söz etmek mümkündür. Abbasiler dönemi zaten felsefenin Müslümanlar arasında çok geliştiği bir dönemdir. O kadar ki, kaybolmaya yüz tutmuş bulunan Yunan Felsefesinin kaynaklarını Endülüs başta olmak üzere İslam Dünyasından Avrupa’ya aktarılmasını onlar sağladı.
Yüzyıllar süren Haçlı Seferleri ile Moğol İstilası gibi tarihte eşine rastlanmayacak ölçüde iki büyük saldırıyla da karşı karşıya kalan Müslüman Dünyada büyük travmalar yaşandı. Bu dönemlerde, kaçınılması mümkün olmayan karşılıklı etkileşimlerin de birtakım savrulmalara neden olduğuna ve Müslüman dünyanın dinamizmini olumsuz yönde etkilediğine kuşku yoktur. Zira İslam Dünyası bundan sonra başlayan duraklamanın önüne bir türlü geçemedi, statükoyu aşıp silkelenmeyi başaramadı. Özellikle son beş yüzyılda, giderek gücünü, daha da önemlisi, özgüvenini yitirdi.
Avrupa’nın on beşinci yüzyılda Hıristiyan kimliğinin iyice etkisizleşmesine paralel olarak girdiği seküler sürecin benzerini bu kez İslam Dünyası yaşadı. Roller değişerek tarih bir kez daha tekerrür etti. Kilise fanatizmine karşı Batı’nın ayaklanıp seküler modern çağa geçişinde önemli ölçüde etkili olan Müslüman dünya, bu kez güçsüz ve etki altında kalan taraf oldu. Artık dinle ilişkisi adeta pamuk ipliğine bağlı ama seküler kimliği belirleyici olan güçlü ve etkili bir Batı vardı. Müslüman Dünya ise, zaaf içinde ve yeni bir kimlik arayışında idi.
Batı’da Rönesans’la başlayan yenileşmenin oluşturduğu din karşıtlığına dayalı seküler dünya görüşü, özellikle Fransız İhtilalinin etkisiyle başlayan Batılılaşma hareketleri sonucu Müslümanlar arasında hızla yayıldı. Islahat Hareketleri, Tanzimat, Meşrutiyet aşamaları sistem içinde kalarak Modernleşmeyi amaçlayan bir tür arayış; “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” ise, tüm kesimleri modernleşmede uzlaştırma arzusunun dışavurumu olarak sloganlaştı. Modernleşme, Çağdaşlaşma ile eş anlamlı olan Batılılaşma; yönetimin tepesinde etkin hale gelen askeri-mülki erkân ve aydınlar aracılığıyla toplumun diğer kesimlerine empoze edildi, daha doğrusu dayatıldı. Üçü de modern akımlardı ama son tahlilde kökleri itibarıyla İslam’ın bu uzlaşmada kalıcı olması mümkün değildi. Nitekim Cumhuriyetle köklü sistem değişikliğine gidildiğinde İslam dışlandı ama diğer akımlar kendine yer buldu.
Orta Çağ’da Müslümanların gücü karşısında ezilen Batının yerini bu kez Müslümanlar aldı ve onların dünya görüşünü, yaşam biçimini, dine bakışını, siyasal sistemini taklit ederek sahiplendiler. Hıristiyanlık adına egemenliği elinde tutan kilisenin ve Papalığın otoritesine; Rönesans ve Reformla son verilmesine benzer bir süreç Müslüman dünyada da yaşandı. Birinci paylaşım savaşı sonunda Müslüman dünyanın siyasal ve dini birliği dağıldı, yerine modern paradigmanın siyasal modeli olan birçok “Ulus Devlet” kuruldu. Merkezi topraklarda sembolik varlığını sürdüren Halifelik de 1924’te kaldırıldı. Bütün alanlarda dine göre oluşmuş yapılar değiştirilerek dindışı yapılanmaya gidildi. Protestanlıkta olduğu gibi, İslam, çok dar olan bireysel alana hapsedildi. Toplumsal hükümleri budanarak yeniden tanımlandı ve din karşıtı siyasal otoritenin çizdiği çerçeveye hapsedildi.
Bundan sonra, Hıristiyanlıkta olduğu gibi, İslam’ın başta Kuran ve Peygamber (as) olmak üzere kendi kaynaklarına göre değil, Batı’nın modern dönemde geliştirdiği, bireyselliğe indirgenmiş dinî anlayışa göre varlığını sürdürmesine izin verildi. Bunu reddeden ve İslam’ın bütünlüğünü savunan her türlü girişim ağır yaptırımlara tabi tutuldu.
Bundan dolayı, başta İslam’a hizmet iddiasında samimi olan dindar çevreler bu tahrif gerçeğini kabullenmek ve ona göre tavır almakla yükümlüdürler. Hamaseti terk edip dünyaya nizam verme iddiasından vazgeçmek ve mütevazi olmaya yönelmek zorundadırlar. Diğer dinlerin sahip olmadığı büyük imkân olarak Kur’an’ın Peygamberi (as) bile çok iddialı olmamak konusundaki uyarılarını dikkate almalıdırlar.[4]
Yenilgi ve Savunma Psikolojisi
On beşinci yüzyılda yozlaşmış dinin baskısını üzerinden atıp sekülerleşmede karar kılan Avrupa, büyük bir değişim ve dönüşüm hareketi başlattı. Böylece büyük bir güce ulaştı ve küresel egemenlik yolunda bütün dünyayı etkisi altına alan bir ilerleme kaydetti. On dokuzuncu yüzyıla gelindiğinde Müslümanların yaşadığı toprakların dışında kalan ülkelerin tamamını egemenliği altına alan büyük bir sömürge imparatorluğu kurmuştu. Çatırdayan ve onların karşısında tutunamaz bir hale gelmiş olan İslam Dünyası da yıkılma tehlikesi ile yüz yüze gelmişti.
Hal böyleyken; geleneksel İslamî anlayış kendi hattında kartopu gibi artan yozlaşmaya bağlı kalarak ve gücünü tüketerek varlığını sürdürüyordu. Bu haliyle din, sorun çözen değil sorun üreten bir yapıya dönüşmüştü. Hıristiyanlıktakine benzer biçimde, yozlaşma, dinden uzaklaşmayı tetikleyerek dindışı (seküler) sürece yöneltici bir rol oynuyordu.
Seküler Batı’nın ve geleneksel İslamî anlayışın iki yönlü baskısı altında toparlanmak için arayış içine giren bir kısım Müslümanlar arasında, geleneğin olumsuzluklarını taşımayan bir İslam ile Avrupa’nın girdiği yoldan ilerlemeyi tek çare gören bir eğilim gelişti. İslamcılık bu seçmeci iradenin adı olarak doğdu ve gelişti. Bundan sonra, İslamcılığı uygulama alanına taşımak için gösterilen çabalar da geçmişte Müslümanların kullanımında yer almayan “İslami Hareket” kavramıyla anılır oldu. Onun için, on dokuzuncu yüzyılda doğan İslamcılık ve onunla bağlantılı olan İslami Hareketin modernliğin izlerini taşıdığını söylemek yanlış olmaz.
İslamcılar, Batı’nın seküler zihnin mahsulü olarak gündeme taşıdığı hürriyet, kardeşlik, eşitlik, terakki, ilerleme, milliyetçilik gibi ve başkaca konularda İslam’a ait çözümlerin de bulunduğunu etki-tepki bağlamında ortaya koydular. Bozulmanın ve gerilemenin İslam’ın asli halinden uzaklaşmanın sonucu olduğu düşüncesini temel aldılar. Yenilgi ve özgüven kaybının etkisiyle savunmaya çekilmiş, kendini ispatlamaya çalışan bir ruh hali içinde hareket ettiler. “Din terakkiye mani değildir”, “Batı’nın ilmini alalım ahlakını almayalım” gibi sloganlar bu savunmacı psikolojinin dışavurumudur. (Aslında günümüzde de özde değişen fazla bir şey yok! Aynı psikoloji şimdi de yaşanıyor. O zaman öne çıkanların yerini şimdi; demokrasi, refah, insan hakları, özgürlükler, evrensel hukuk gibi kavramlar aldı.)
İslami Hareket; ya Cemalettin Afgani, Mehmet Akif, Muhammed İkbal gibi bağımsız şahsiyetler ya da Müslüman Kardeşler Teşkilatı (İhvan), Cemaat-i İslami, Nahda Hareketi, Hamas, Nurculuk, Millî Görüş gibi gruplar tarafından temsil edilegelmiştir.
Bağımsız şahsiyetlerden de etkilenen ve kendilerini “cemaat” olarak niteleyen bu yapılar iddialarının aksine temel referanslara uygun davranmayarak birçok soruna kaynaklık etmişlerdir. Şöyle ki:
İhtilafa sebep olup Müslümanların bütününü cemaat sayan Kuran ve Peygamberin ilke ve uygulamalarına aykırı olarak grup oluşturdular.
Savundukları eğilimin kaynaklarını ve yöntemini tek çare görüp mutlaklaştırdılar.
Grup hiyerarşisine bağlılığı esas alarak mutlak itaat içinde hareket ederek, diğer Müslümanlarla ortak hareket etmekten kaçındılar.
Grubun nicelik açısından güçlü olmasını, büyümesini ana hedef edinip buna zarar gelmemesi için başta devlet ve siyasi iktidar olmak üzere güç odaklarıyla iyi ilişkiler kurdular. Böylece, tavizkar ve uzlaşmacı bir tutuma girerek kimi doğrulardan uzaklaştılar.
İslam kaynaklarının ürettiği kavramların yerine düşüncelerini; ‘siyasal İslam’, ‘vatan’, ‘millet’, ‘emperyalizm’, ‘demokrasi’, ‘bilim’ gibi yönlendirici seküler kavramlara dayandırdılar.
Kendileriyle paralel düşünmeyen ve hareket etmeyen kişi ve grupları itibarsızlaştırmak için din karşıtı çevrelerin ürettiği radikal, köktendinci gibi kavramlarla kimi Müslümanları suçladılar.
Grubu korumak ve büyütmek için gerçeklerden çok hayallerden ve hamasetten beslenme yoluna başvurdular. Dolayısıyla; sorunları çözecek esaslı teori, tez ve projelerden çok emek gerektirmeyen sloganlarla yetindiler.
İç dinamizmi arttıracak ve yanlışlardan arınmayı sağlayacak bilgili sahiplerine yer vermediler ve yeniliklere kapalı durdular. Grubun bir arada durması için İslam’ın kaynaklarıyla ilişkilerini engelleyici argümanlara başvurarak bir yönüyle cehaletten yarar umdular.
Modern hayat tarzını ve sosyal bilimlerin tezlerini İslam’la uzlaştırmak için çabaladıkları halde Kuran ve Sünneti anlamak ve temel almakta isteksiz davrandılar.
Başarıyı, doğru davranmak olarak gören ve kaliteye önem veren; sayısal çokluğu ve sonucu tek başına başarı saymayan İslam’a rağmen sonucu esas alan Makyavelist bir tutum benimsediler.
Dindışı sisteme göre kurulan ve yönetilen devletin uygulamalarına ortak olma pahasına siyasi iktidara talip oldular.
Kur’an’ın emrini görmezden gelip bedel ve risk gerektiren değişimin yerine rahatı öne çıkaran ve yozlaşmayı besleyen tutumları tercih ettiler.
‘Allah’ın yardımı’ gibi maddeci yaklaşımı ve seküler aklı aşan konularda Kur’an’ın yönlendirmelerini dikkate almadılar.
Sayılması mümkün olan bunun gibi birçok sorundan söz edilebilir.
Hayalcilik
Bunların yanında, İslamcılığın ya da İslamî hareketin en büyük sorunu, hatta çıkmazı, hayalleri gerçeklerin önüne geçirmesi, Kur’an’ın gerçekçi yaklaşımını salim bir zihinle değerlendirememesidir.
Tüm dinler, inançlar, ideolojiler, felsefeler için geçerli olup tarihin öğrettiği değişmez bir gerçeği diğerleri gibi Müslümanlar da hep ıskaladılar. İlk insan ve ilk peygamberden beri İslam, her yenilenmenin ardından kısa bir ıslah dönemi geçirip bir daha bozulmuş ve yozlaşmıştır. Gösterilen tüm çabalara rağmen insanlar, bu kaçınılmaz gelişmeyi durduramamış, tekrarını önleyememiştir. Tek istisna, Peygamberlerin aracılığıyla gerçekleşen ilahi müdahaledir. ‘Devr-i daim’ biçiminde işleyen bu çark gönderilen peygamberlerle yüz yirmi dört bin kez tekrarlanmıştır. Bu zorluğun ancak ilahi müdahale ile aşılabileceğini teyit eden Kur’an, peygamber gönderilmeyen toplulukların sorumlu tutulmayacağını birkaç kez vurgulamıştır.[5]
Kuran, ayrıca, yozlaşmaya (fesat) karşı çıkan erdem sahibi küçük toplulukların dışında kalan çoğunluğun zulme eğilim gösterdiğini ve hazların peşine düştüğünü de hatırlatıyor ki, kimse hayale kapılıp dünyaya düzen vermeye kalkmasın.[6] İnsanın yapısındaki olumsuzlukları ve zaaflarını yok saymasın. Çoğu zaman arzularına ve doğrudan sapma eğilimine yenik düştüğünü unutmasın.
Ama geçmiş toplulukları örnek gösteren Kuran’ın dikkat çektiği bozulma-yozlaşma ve insanın yapısı ile ilgili gerçekleri genelde tüm Müslümanlar, özelde ise İslamcılar fark etmediler ya da görmezden geldiler. Hayallere kapılıp zulmün ortadan kalkacağını, adaletin hâkim olacağını daha çok hamasete dayalı bir içerik ve üslupla dillendirdiler. Sorunların tümüyle çözüleceğini iddia ederek adeta bir dünya cenneti vadettiler. “Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin”, “Hak geldi batıl zail oldu” gibi aslında gerçekçi olmayı salık veren ayetlere daha çok siyasal anlamlar yükleyerek hayallerine referans yaptılar.
Bir yanda geleneğin yaşatılmasını isteyenler, diğer yanda modern aklın belirleyici olmasını savunan İslamcılar, bu hayaller için sonu gelmez tartışmalara girdiler. Kimileri sol eğilimli, kimileri liberal eğilimli görüşlerine dayanak yaptıkları İslam’la çözüme ulaşılacağını ileri sürdüler. Kendine cemaat adı veren grupların her biri öne çıkardıkları konuları ve yöntemi mutlak yol saydılar. Bir yandan şiddet yanlıları, diğer yandan uzlaşmayı temel alan ılımlılar kendilerini adres gösterdiler. “Siyaset ve iktidar olmadan sorun çözülmez.” diyenler de zaferin başka yollarla gerçekleşmesinin mümkün olmadığını iddia ettiler. İlh…
Gruplaşmanın doğası, Müslümanların ortak bir çizgide birleşme ihtimalini ortadan kaldırdığı için böyle bir beklenti hayal olmanın ötesine geçemez. Gerçeği yansıtma ihtimali olmadığından efradını cami ağyarını mani bir İslamî Hareketten söz etmek de ancak hayalleri süsleyebilir.
Tarihin hiçbir döneminde bozulmanın ilahi müdahale olmadan düzelmeye dönüştüğü görülmemiştir.
02.10.2020
——————————-
[1] Kur’an’da indiriliş sırasına göre geçen ifadelerdir.
[2] MU’TEZİLE VE SİYASİ DÜŞÜNCESİ, Prof. Dr. Mahmut AY
[3] MU’TEZİLE – TDV İslâm Ansiklopedisi
[4] Şuara 26/3, Abese 80/7
[5] Nahl, 16/36, Fâtır, 35/24, Gâfir, 40/78, Yunus, 10/47
[6] “FAKAT, NE YAZIK Kİ, [yok ettiğimiz] sizden önceki kuşaklar arasından, yeryüzünde yozlaşmaya karşı çıkan (doğru yolu izledikleri için) kendilerini kurtardığımız küçük toplulukların dışında- akıl/iz’ân ve erdem sahibi kimseler çıkmadı. Ve zulme eğilim gösteren çoğunluk yalnızca kendilerini yozlaştıran hazların peşine düşüp günaha gömülüp gittiler.” HUD-116
Küreselleşme, insan ve tabiat karşısındaki kuşatmayı çok boyutlu hallere taşıdı ancak direniş imkânları da paralel bir gelişme gösterdi.
Herkesin her şeyden haberi var: Zalim zulmünü türlü ittifaklarla sürdürüyor.
Sermaye, siyasetle birlikte önüne çıkan engelleri hele de şu neoliberal faşizm zamanlarında hoyratça aşmaya çalışıyor.
Bakmayın yer yer “Küreselleşme zamanlarında ulus-devletler ne olacak?” ya da “Ulus-devletler geri mi dönüyor?” gibi tartışmalara!
Kayıkçı kavgası insan soyu vâr oldukça olacak.
Ufak tefek kavgaların eşliğinde bu hoyratlık, güçlü bir kalkan inşa edilmedikçe insanın ve tabiatın üzerinde kılıç sallamaya devam edecek.
Zulüm müttefikleri bütün dünyayı sayısız biçim ve nitelikteki ağlarla ördüler ve örmeye devam ediyorlar.
İstiyorlar ki insan kıpırdamasın, cümle mevcudat kendilerine boyun eğsin!
Şeytanın dost ve yoldaşları için bu arzular son derece anlaşılır şeyler elbette.
Kabil’den bugüne bu böyledir, bilmeyen yoktur.
İnsan kalabilme cehdindeki fıtratın, o fıtratın ekseninde zaten durmakta olan tabiatın âkıbeti ne olacaktır?
Örgütlü zulüm ve kötülük güçlerinin ittifak üretebilme potansiyellerine karşı bu cephe nasıl bir pozisyon alacaktır?
Fıtrat cephesi de ittifak ağlarıyla yeryüzünü baştan başa adalet ufkuyla donatacak mıdır?
Bunun imkânı, yolu-yordamı nedir?
Hâl-i hazırda kendini vâr edebilmiş direniş hatlarının, biçimlerinin niteliği nedir? Bu nitelik yaygınlaştırılabilir, birbirine eklenebilen farklı parçaları başka yörelerde üretebilir mi?
Küreselleşme tartışmalarının “Dünya küçük bir köye döndü!” klişesiyle yapıldığı zamanları hatırlayın.
Doğrudur.
Köyde ağa vardı, marabalar vardı. İşleyiş herkesin malumu…
Marabanın, ezilenin her birinin başına gelenden bir diğeri haberdar ise, konuşulandan, isyan edenden herkes bilgi alabiliyorsa, bir başka güç, imkân da kendiliğinden ortaya çıkıyor demektir.
Muhakkak ki ittifakları bünyesinde barındıran güç, avantajı elinde bulunduran küresel zulüm şebekesi bu imkânları boğmak için akla hayale gelmedik şeytanlıkları örgütleyecektir.
Setlerle, bentlerle muhasarayı tahkim edecektir, düşünceyi zehirleyecek, imanı belirsizlemek için elinden geleni ardına koymayacak, en nihayetinde faşizmin tüm veçheleriyle hakikate, fıtrata hücum edecektir.
Çadır eylemleri, lokal ekolojik karşı koyuşlar, şehir ve mahalle merkezli itirazlar, kapitalist üretim alanlarında ve bürokratik işleyişte ücret ve çalışma koşullarına dönük iyileştirme talepleri, çok boyutlu insan hakları söylemleri, işgal ve savaşlara engel olma arzuları…
Bütün bu toplamın ürettiği saygınlık insanın kurtuluşuna dâir bir umudu üretmektedir.
Bu alanlarda üretilen enerjiler, modeller çok yönlü değerlendirmeleri hak etmektedir.
Eksik ve yanlışlar muhakkak orta yere serilmelidir.
Küreselleşme, soygun ve talanın sınırsızlığına vurgu yaparken, fiili manada bunu gerçekleştirirken bahsettiğimiz alanlardaki direnişler, karşı koyuşlar da yeryüzü ölçeğinde birbirini beslemektedir.
Bu hâl, büyük bir enerji üretmektedir.
Bu enerjinin egemen küresel ifsad düzeni için yıkıcı boyuta ulaşması gerekiyor.
Bu noktada ideolojilerin, aynı paranteze alınamaz ama dinin, pozisyonu sorgulanıyor.
Görünen o ki lokal/mevzii direniş alanları ve sınırlandırılmış dilin, “büyük anlatılar” diye mahkûm edilen ideolojik çerçeveden daha kuşatıcı ve tesirli olduğuna dâir bir söylem revaçta.
1980’lerin başından bu yana dünya böyle bir aşamaya akı(tılı)yor.
Toplamdaki gücün işleyen devasa ölümcül makinesi yoluna devam ediyor.
Mevzii direnişler de.
Onca saygınlıklarına karşı düşmanın fotoğrafını çekebilecek, merkezi ve kuşatıcı portresini gösterip mahkûm edecek, hakikatsizliği ifşa edecek dört başı mamur bir dil/söylem vücut bulamıyor.
Kıymetli çabalarla püskürtülen bir tabiat yağmasının önüne ÇED raporunun ikame edilmesi örneğinde olduğu gibi…
O raporu verenin de, vermeyenin de Fatsa’daki, Kazdağları’ndaki yağmayı buradan kıtalar ötesine uzanan sömürü mekanizmasının iradesi olduğunu görmelidir.
O bütünün, siyasetten ekonomiye, bilişimden savaş aygıtlarına, siyasal ittifaklarından ulus-devletlerle münasebetine, kültüründen sanatına, Âlemlerin Rabbiyle ilişkilerinden şeytanî/tağutî güçlerle irtibatına kadar hatasız tanınması şarttır.
Bu tanıma olmadıkça mutlak kurtuluş yolu tıkanmış demektir.
Küreselleşmenin aktörleri nereye gitsek peşimizdedir.
İster yaylalarda, hayvanlarımız ve çayır çimenimizle, ister ilk Hristiyanlar gibi Roma zulmüne karşı yer altı şehirlerinde kurtuluş hayalleri ile var olalım!
Bugünün dünyasında mekânsal kaçış imkânsız!
Bir derenin kenarına küçük bir çark kurup bir ampullük elektrik de üretseniz, egemen, gelip ona sayaç takıyor, oradan fatura kesiyor.
Güzelim yaylaları taş ocaklarıyla cehenneme çeviriyor.
Dereleri HES’lerle kurutuyor.
Ve daha neler neler…
Düzenin ruhundan, işleyişinden kopulmalıdır, evet.
Bütün işleyişe alternatif yaşamsal pratikler üretilmelidir, evet.
Ancak bütün bunlar, yani şehirde yaşarken de, kırda dirençle başka bir hayatı modellemeye çalışırken de merkezde bir inanç, ideoloji, bir iman olmalıdır.
Bu imanı kuşanan örgütlü halkalar ortaya çıkmalıdır.
Yani son kırk yılın en büyük olumsuzlananı, yani o “büyük anlatı” tekrar sahne almalıdır.
Elbette öz eleştiriler, hakikat dolayımında sorgulamalar…
Bizim büyük anlatımızı vahiy örmüştür.
Herkesin büyük anlatısını dinlemeye, tartışmaya, adalete yol veren her adıma hürmet samimi bir ilke olmalıdır.
İnsan, hakikate kulak verdikçe yol bulacaktır. Fıtrata sırtını dönmedikçe, kötünün hatlarından, ittifak ve bağlarından koptukça kurtuluş umudunu yeşertecektir.
Parçaları birleştiren, bir merkezin hakikat telâkkisi etrafında toplayan bir yolculuğa ihtiyacımız var.
Yeryüzünü cehenneme çeviren düşmanın, şeytanın, şu kahrolası sermaye düzeninin, emek ve alın teri üzerindeki zulmün, adaletin yok edicisinin, tabiatı yiyip bitirenin tam kalbine odaklanmalıdır.
Onu tanıyıp orta yere koymadan bu yapılamaz.
Ona karşı kuvvet toplamadan mesafe alınamaz.
Kuvvet sanattır, edebiyattır, imandır, sözün gücüdür, dayanışmadır, hayvan ve ağaçtır, adanmışlık ve yiğitliktir!
Biliyoruz ki bütün bir yeryüzünde bu ittifaka katılacak, adaletin ağlarını oradan oraya ulayıp ilmek ilmek örecek adalete susamış, hakikatin çağrısına kulak kesilecek insanlar, halklar çokça vardır.
Karalar ve denizler dahî bağırlarındaki onca canlıyla bu ağı örmeye yardımcı olmak heyecanı içindedir!
Çoğu zaman kavramlara ortak anlamlar yüklemişiz gibi konuşur, tartışırız. “Adalet devleti” tabirini benimseyenler, adalet ve devlet üzerine düşüncelerini birbirlerine açık ettiğinde uzlaşı havaya uçabilir. Her konuda olmasa da üç aşağı beş yukarı ahlâklı (ahlâk konusunda hemfikiriz gibi) bir şekilde orta bulunabilir yoksa batsın onursuz uzlaşılar!
Adalet üzerine düşünmeye başlayınca soruların ardı arkası gelmiyor. Kimin, neyin adaleti? Hak nedir, neye göre nasıl belirlenir? Belirlenen hak, sahibine ne zaman verilecek? Eşitlik ile adalet arasındaki gerilim ne olacak? Eşitliğin yararına olan özgürlüğün zararına olabilir mi?
Adalet dinî, ahlakî, iktisadî, siyasî, hukukî olarak ele alınmalı. Kanun önünde eşit olmakla bitmiyor ki! İşin içinde sorumluluk var, vicdan var, tanınma var, kimlik, haysiyet, ekonomik dengesizlik…
Hukuk adalet için araç olsa da ondan her zaman adalet bekleyemeyiz. Hukuku oluşturan ve kuran güç genelde adaletle iş görmez. Misal, suçun tanımı dengelere göre değişebilmekte. Oysa adalet ahlâk, sorumluluk ve vicdanla ilgilidir. İnsanın fıtratında olan bu üç haslet kişinin maddî durumundan, yetişme koşullarından, bulunduğu çevreden ve dahasından etkilenebilir. Özellikle vicdan ulus devletin, ideolojinin, ataerkilliğin üretim izlerini taşıyabilir. Böyle tuzaklarına rağmen bu hasletlere vurgu yapmaktan geri durmamalı.
Adalete düşünce tarihinden örneklerle göz atalım. Aristoteles’e göre adalet, ölçüsü ifrat ile tefritin ortası olan temel erdemdir. Dağıtıcı (sosyal adalet) ve düzenleyici (denkleştirici) adalet ayrımına gider. Dağıtıcı adalette kişinin yeteneği, özelliğine göre şeref ve mal dağıtımı eşitsizce yapılır. Denkleştirici adalette kişinin özellikleri baz alınmadan hukuki kararlar alınır. Örneğin iki kişinin ayrı ayrı işlediği aynı suça aynı ceza verilir.
Farabi ile İbn Miskeyevh’e göre adalet ortayı bulmaktır. Bu, öyle kolay bir çaba değildir tabii. Miskeyevh için adaletin temeli şeriattır, onun vasıtaları hâkim ve paradır. İnsanlar arasında adalet bu kanunlarla mümkün olur. Aristoteles’in vurgusuyla hâkim “konuşan kanun”; para ise “sessiz kanun”dur.
Liberalizm özgürlük, insan hakları, demokrasi, eşitlik vurgusu yapar. Diğer yandan zeki, becerikli dediği girişimci kimselerin eşitsizliği, adaletsizliği kalıcı kılan mal birikimini savunur. Tabii liberalizmler söz konusu… Mesela Rawls dağıtıcı adaletten yana bir liberaldir. Toplumun dezavantajlı olanlarına yeniden dağıtımla pozitif ayrım yapılmasını savunur ve ona göre sosyal adalet böyle sağlanacaktır. Dağıtıcı adaletle yoksulluk azaltılmaya çalışılırken kapitalizm sömürmeye devam eder. Diğer iki liberal Hayek ile Nozick sosyal adalete karşı çıkar. Onlara göre insanların hukuki hakları korunmalıdır. Ancak dağıtıcı adalet, insanların iradelerinin dışında hareket etmekte ve mülkiyet hakkının kutsallığını yok saymaktadır.
Faydacı adalet anlayışı çıkar, arzu üzerine kuruludur. Neticeden fayda beklerler de faydalı olan adil midir? Adalet sonuçlarıyla mutluluk vaat eder mi? Elbette hayır. Faydacı Bentham’ın panoptikon tasarımı giderleri azaltma amacı taşıyordu. Açık cezaevleri de geliri artırma adına mahkûm işçiden maksimum faydanın peşinde. İşçi mahkûm kurala uymazsa kapalı cezaevinde yeri hazırdır. Onların barınması, beslenmesi yönetenlerce yük görülürken boş durmayıp üretmesi gerekmektedir.
“Hakkı olana hakkını teslim etmek” adaletin ne’liğine dair uzlaşılan bir vurgudur. Allah’ın kullarına zulmetmemesi onlara hakkını teslim etmesi iken kulların O’na hakkını teslim etmesi şirk koşmamaktan, ibadetten geçer. Adaleti tevhid temelli düşünmeliyiz ki Kur’an’da küfürde ısrar edenler zalim olarak anılmaktadır.
İnsanlar birbirlerinin hakkına riayet etmeli, adil bir toplumsal düzen peşinde olmalıdır. Dünyada insandan mutlak adaleti gerçekleştirmesini bekleyemeyiz, o mükemmellik ancak ahirette mümkün olacak. Ama gücün yettiğince kâmil adalete yakın olacak şekilde davranabilirsek ne âlâ! Dünyada insanın adaleti sağlama çabası eksik kalacak, adalet ahirete kalan özlem olacaktır.
Sosyal medyada “kadın” konusunda yaptığım paylaşımları okuyan vicdanlı arkadaşlarım, dostlarım yazdığım “Bu kısa yazıları genişleterek tekrar yazar mısın?” diye motive ettiler. Hatta baskı yaptılar, diyebilirim. Kırk yılın sivil toplum çalışanı olup onlarca aile ve kadın çalıştayına katılınca; panel, konferans, seminer verince ve bu konuları dinleyince, konuşunca, sanırım yazmak daha kolay olacak. Ben de kabul edip yazmaya karar verdim. Hayırlısı artık… (Yasemen Çoban)
Bir zamanlar kadınlar sormazmış, sorgulayamazmış. “Bu neden böyle, bu niye böyle?” diyemez, her denileni yapmak zorunda hissederlermiş.
Beklenen işleri yapmazlarsa toplumda değersizleştirir, adını çıkarırlarmış!
Sorgularsa, “itaatsiz” derlermiş. Sorarsa, “Senin aklın yetmez, sen anlamazsın!” derlermiş.
Bir zamanlar, kadınlar soramadığı, sorgulamadığı için herkes mutlu görünürmüş. En çok babalar, abiler, kocalar mutlu görünürmüş. İlginç bir şekilde kayınvalideler, büyük anneler ve anneler de mutlu olurmuş bu durumdan ama kadınlar yine mutsuzmuş, yine içten içe sorgularlarmış ama soramazlarmış.
“Neden, niçin, niye, nasıl” kelimelerini hayatlarından çıkarmışlar.
Onlara ne denirse yaparlarmış.
Örneğin, “Evden çıkmayın! Okumak sizin neyinize! Araştırıp ne yapacaksınız? Sizin için en iyisi evde oturmak!” emir ve yargıları…
“Evde işler çok, temizlik yapın, yemek yapın, büyüklerinize hizmet edin, dikiş-nakış öğrenin; hatta dikiş-nakışı o kadar ilerletin ki ileride klozet çıkacak, klozetin üzerine de bir örtü işlemelisiniz!” derlermiş.
Şimdilerde pek kullanmıyoruz işlenen kanaviçeleri, ara dantellerini, uç dantelleri, oda takımlarını. Her odanın ayrı dantelleri örülürdü. Misafir, oturma, yatak odası, mutfak ve banyo takımları…
Ne ördük, ne ördük! Büyük büyük paspasları, renkli renkli yatak örtülerini; hatta perde örenler bile vardı!
Buzdolabı örtülerini, el bezlerini ördük ördük, sandığa koyduk!
İşledik işledik sandığa dizdik!
Ama 2000’li yıllarda sandıktakiler artık kullanılmaz oldular. Şimdilerde kızlar bu işleri hiç bilmezler, biz yaştakiler de bıraktık yapmayı.
Çünkü artık birçok şey ihtiyaç anında dışarıdan alınıyor.
Şunu diyenler çıkacaktır: “Ya o zaman bize terapi gibi geliyordu, kanaviçe işlemek, nakış yapmak, birbirimize örnekler vermek…”
Evet, o zaman terapi olabilirdi ama şimdi olamıyor! Ayrıca sizi ilerletmiyorsa, size bilgi-kültür olarak dönmüyorsa, bir kademe atlatmıyorsa, kendinize ve topluma bir değer katmıyorsa her iş sorgulanmalı değil mi?
Bu mesleki kariyer de olabilir, evde yaptığınız iş de.
Ama kadınlara gerekli olan şey öğretildi tabi!
Mesela, “Şununla görüşeceksin, şununla görüşmeyeceksin; şuraya gideceksin, buraya gitmeyeceksin; şunu yapacaksın, bunu yapmayacaksın!” gibi.
Eşinden zar-zor izin almış dindar bir kadın ya da genel olarak kadın diyelim, bir yere giderken eşi yol güzergâhını bile belirliyordu.
“Yolun sağından git, kaldırım bitiyorsa o zaman sol kaldırma geçebilirsin ama sağda kaldırım varsa yine sağa geçmen gerekiyor yoksa sana kocalık hakkımı helal etmem!” diyebiliyordu.
Ya da “Bugün çıkma dışarıya, pazar var; bugün çıkma, yağmur var; bugün çıkma, güneş var!”
“Mümkünse sen hiç çıkma iyi olur, evde otur ne yapacaksın ki dışarıda, dışarıda bir şey yok ki zaten!” deyip kadının bütün özgürlüğünü kısıtlayabiliyordu bir baba, bir koca, bir abi.
Bir arkadaşım yıllarca kocasız hiçbir yere gitmemiş. Sonra çocuklar büyümüş, okullara gitmeye başlamış, kocanın da işleri fazlalaşmış. Arkadaşımın hastaneye gitmesi gerekiyormuş. Kocası sabah bırakmış, “İşin bitince otobüsle dönersin.” demiş. Ama kadın, evlendiğinden beri otobüse hiç binmemiş, küçük yaşta da evlendiği için hiçbir yere babasız gitmemiş. Çapa’da otobüse binecek ama hangi otobüse binecek, bilemiyor.
O zaman telefon kulübeleri var, 1980’li yıllardan bahsediyorum. Gitmiş kulübeye, telefon açacak ama jeton yok, jeton nerede satılır bilmiyor. Sora sora jeton bulup alıyor, sonra da kocasını arıyor. Kocasının tarif etmesiyle otobüse biniyor ve evine gidiyor.
Bu ve benzeri yaşanmış çok hikâye var ama sadece kadınlar bilir.
Ancak şimdi anlıyoruz: Kadınlar niye soru sormasın, sorgulamasın!
Sorduğunuz, sorguladığınız zaman sorunlar çıkıyor çünkü.
Bir cümledeki “ne, neden, niçin, niye, nasıl, kim” soruları birçok şeyi değiştiriyor.
İşte kadınlar, ne zaman sormaya ve sorgulamaya başladı, önce ailede sonra da toplumda “sorunlar” (!) çıkmaya başladı.
Şimdi biz bu sorunların nedenlerini, niçinlerini araştırıyoruz ama henüz uygun cevabını bulamadık. Çünkü önerilen çözümler neredeyse yüz yıl öncesine, hatta yüzlerce yıl öncesine ait. Öneriler de çözüm olmuyor maalesef.
Çözüm bulunamayan bu sorunlar devam ettiği için yeni sorunlar çıkıyor, yeni sorunlar çıktığı için aile ve toplumda farklı sosyolojik değişimler oluşuyor. Değişime direnen muhafazakâr zihniyet çözümün önünde ciddi bir bariyer…
Son derece girift hâllerdeyiz son yıllarda kısaca.
Evet, seküler camiada da benzer sorunlar var fakat ben dindar olduğum için dindar camiayı daha iyi tanıdığımı düşünerek bunları yazıyorum. Dindar kadının önüne kendi düşüncelerini onaylatmak için ayet ve hadis getiriyorlar: “Babasına, abisine, kocasına sormadan evden çıkamaz, şuraya gidemez, buraya gidemez, şununla görüşemez, bununla görüşemez!” diye. Zaten bunlara delil olacak o kadar çok asılsız rivayet var ki…
Bu tarz rivayetleri okumakla bitiremezsiniz, yüzlerce binlerce hadis var bu konuda. Hidayet Şefkatli Tuksal’ın, kadın aleyhine uydurulan hadisler hakkında kitaplaştırılmış bir doktora tezi var.
Hadi, ayetin başka bir ayetle, manasının öyle olmadığını ispat ettiniz, bu sefer de karşınıza başka bir hadisle çıkıyorlar!
“Uydurma hadis!” deyip de boyun eğmediyseniz, hadis ve ayette bulamadıkları deliller yerine bu defa gelenekler, görenekler, kültürel söylemlerle temellendirmeye çalışıyorlar iddialarını.
Buna bir örnek vermek istiyorum. Apartmanımızın merdivenini silen Dursune ablamız vardı. Batı Karadenizliydi. Bir şekilde İstanbul’a gelmişler ve yine orada evlenmiş. Kocası alkol alıyor ve kumar oynuyor.
Bu kadın çok fakirlik çekmiş. Sonra konu-komşu “Merdiven silmeye veya ev temizliğine git, ona buna muhtaç olmaktan kurtulursun! demişler.
Temizliğe gittikçe epeyce farklı yardımlar da almış. Bu da Dursune ablanın birikimini kolaylaştırmış. O birikimiyle mahallesinde, bir gecekondudan daha iyi bir ev satın alıyor.
O evi de epeyce tamir ettiriyor yine kendi parası ile. Evin tapusunu kendi üzerine almak istiyor. Çünkü etraftaki kadınlar öyle söylüyor “Sakın kocanın üzerine alma, kocan alkolik, kumarbaz, satar matar, evsiz kalırsınız!” diyorlar. Dursune abla da evi kendi üzerine alacağını söylüyor. Ama ilk önce kendi ailesi; babası, abisi, annesi “Sen utanmıyor musun, kocası varken tapuyu kadın alır mı üzerine!” diye.
Sonra kocası büyük bir gerginlik ve tartışma çıkarıp, “Seni gebertirim, ben varken sen nasıl olur da tapuyu üzerine alırsın!” diyor. Evin tapusu kocasının üzerine alınıyor; hem de kocasının beş kuruş katkısı olmadığı halde! Sonra ne oluyor, biliyor musunuz? On yıl falan geçmişti ben tanıştığımda. Kocası evi satmış! Kumarda kaybetmiş, senet vermiş ve ev gitmiş elinden.
Yani yıllar böyle hayatlara dokunarak geçip geçti.
Devam edecek.
