I
İnsanın kendini, varlığı ve toplumu okuması için bir süreçten geçmesi gerekir. Her insan, tabiatı itibariyle kendi dışında olan insanlardan farklı olduğu için doğal olarak bilme/öğrenme süreçleri de diğerlerinden farklıdır. Fakat insan bir boşluğa doğmamıştır. Belli bir zamana ve zemine/coğrafyaya doğduğu için bilme/öğrenme süreçleri o zaman ve zeminde bulunan insan kümelerinin etkisinde şekillenir. Bir özne olarak insan, kendi serüvenini inşa etmeye özen gösterdiği oranda kendi biricikliğini koruyabilme ihtimalini canlı tutabilir. İnsan kümeleri ortak bir yaşam için gerekli olan değer ve kuralları, toplumun faydasını gözeterek oluşturmak için hareket ettiklerinden, bilme/öğrenme süreçlerini birey odaklı değil, toplumsal fayda odaklı inşa ederler. Bu da bireyin kendi olma, kendi kalma serüvenin başlangıcıdır.
Devletlerin oluşumuyla beraber kurumsal bilme/öğrenme/öğretme durumu da ortaya çıkmıştır. Devletler, kurumsal eğitim öğretimi, bu andan itibaren gündemlerine almışlardır. Devlet bireyden çok toplumu dikkate alarak hareket edeceğinden insanın kendine özgü olan, bireysel olan yönünü ıskalamıştır.
Devlet, vatandaşını kendisini var kılacak şekilde tasarlamaktadır. Michel Foucault, devletler, askeri alanlar, hapishaneler ve eğitim kurumları vasıtasıyla ideolojilerini bireyde inşa eder, der. Dolayısıyla burada devlet için insanın bilme/öğrenme sürecinin nihai amacı kendisine tebaa yetiştirmektir. Modern süreç, tebaaya ek olarak sermayenin üretim bandında çalışacak ücretli köleler eklemiştir. Bunun felsefi arka planını inşa eden kişi ise Alman filozof Johann Gottlieb Fichte olmuştur. Bu süreçten sonra kurumsal eğitimin amacı devlete tebaa, sermayeye ücretli köleler yetiştirmek olmuştur. İşte mevcut okul sistemi de bu amaç ve kaygıdan doğmuştur. Artık öğrenci, devletin amacını gerçekleştirmek üzere okullara alınan ve buralarda “istendik davranışlar”ın inşa edileceği nesnelerdir.
II
Okullar tek sesli korolardır. Her çocuğun öğrenme süreci ve hızı farklı olmasına karşın okul, aynı sınıfta/yaşta olan öğrencileri aynı müfredata tabi kılarak onları aynılaştırmaya çalışır. Çünkü bireysel farklar, özgün karakterler sistem için problemdir. Bu nedenle öğrenciler olabildiğince küçük yaşlarda anne-babadan alınarak ideolojik inşa mekanları olan okullara taşınır. Maksat anne-babanın çocuk üzerindeki etkisini en düşük seviyeye çekmektir. Çocuk artık dönüşüme dahil edilmiş olur. Çünkü okul devlet için risk ve sürprizin olmadığı mekânlardır. Ailede kalan çocuk ciddi bir risk ve sürpriz olabilir. Okul, çocuğu doğasına körleştirir. Zira çocuk, okulda içine/doğasına bakmayı değil, dışına bakmayı, sınıf arkadaşlarıyla mücadele etmeyi öncelemeye başlar. Bir adım sonra kendisine yabancılaşan bireyleri kör bir alışkanlıkla okula girip çıkarken görmeye başlarız. Bir mahkûm gibi omuzları çökmüş bir biçimde okul kapısından girer, yıllar sonra özgürlüğüne kavuşmuş gibi koşarak, çığlık atarak çıkar. Okul sınırları içerisinde kaldığı süre boyunca tüm renklerini gün be gün yitirerek zaman içinde soluk bir renge dönüşür. Onun için/de renkler ölmeye başlar.
Doğru, yanlış hayatın içinde öğrenilir. Oysa okul yapılandırılmış kurgu bir süreçtir. Bu nedenle de okul, doğru ve yanlışı ayırt etme becerisini öldürür. Okul, öğrenciyi sürekli ödevler, testler ve daha pek çok şey ile meşgul/işgal ettiği için öğrenci kendini tanımaya imkân bulamaz. Kendini tanı(ya)mayan öğrenci sistematik bir aptallaşma sürecine girer.
Okul, artık ruhunu yitirmişlerin yurdudur. Sürekli soğuk beton duvarların içinde kalan öğrenci yaşama sevincini ve merhamet duygusunu yitirir. Sertleşir ve aynı zaman da kırılganlaşır. Sert bir şeye çarpsalar kırılıp un ufak olacak hale gelir.
Okullarda bireysel farkları yok olur, herkes eşitlenir ve aynılaşır. Öğrenciler için kendilerini bulmak, kendileri olmak artık gündemlerine almalarının neredeyse imkânsız olduğu bir hale evrilir. Ama bunun yerini alacak başka bir gündemleri vardır: Herkesi geride bırakmak! O artık bir yük hayvanı, yarış atıdır. Herkese bakan hiç kimseye bakamayacağı için öğrenci artık kendisini de ıskalar. Kendisini ıskalayan öğrencinin derinleşmesi mümkün değildir. Zaten okullar da yapısı gereği derinleşmeye müsaade etmeyecek şekilde tasarlanmışlardır. Okul için düzenli bir yüzeysellik en ideal olandır. Bu yüzeyselliği yakalamak için elinde müfredat denen bir aparat vardır. Öğrencinin kişisel öyküsü/zekâsı/kabiliyeti ne olursa olsun bulunduğu sınıfın müfredatı dışına çıkamaz. Okul, kalıba sokulmuş, öngörülebilir ve denetlenebilir insanlar üretir. Giderayak şehirlerimizde ve evlerimizde hiçbir orijinalliği kalmamış çocuk posaları oluşmaya başlar.
Okul, öğrenciden düşünmesini değil, taklit etmesini beklemektedir. Onun irade etmesini değil, iradeye boyun eğmesini ister. Zira sistem buna müsaade etmez. Bu haliyle okul, öğrencinin akletmesini değil, sisteme iman etmesini ister.
Okul iradeyi ortadan kaldırıp emir komuta zinciri inşa eder. Bir toplanma kampını düşünün. Kamptaki tutsaklar etrafı çevrilmiş bir alanda yaşamak zorundadırlar. Yatış ve kalkış saatleri mevcuttur. Her mahkûmun bir numarası vardır. Her mahkûm bir örnek giyinir. Zillerle kalkılır, zillerle dışarı çıkılır, dolaşılır, yemeğe oturulur kalkılır, çalışılır ve yine zillerle iş bırakılır. Her kampta koğuşlar bulunur. Koğuşlardan sorumlu gardiyanlar mevcuttur. Kampın idaresi ve bürokrasisinin olduğunu da unutmayalım. Şimdi okulları düşünün. Okulların ve derslerin giriş çıkışları mevcuttur. Bunu zillerle yaparlar. Her öğrenci aynı kıyafeti giyer, her birinin numarası vardır. Zillerle derse girer, çıkar. Herkesin numaralandırılmış bir sınıfı vardır. Her sınıftan sorumlu bir öğretmen vardır. Her okulun idaresi ve bürokrasisi vardır. Bu yönüyle okullar her şeyi bölüp parçalayan keskin bir bıçaktır. Ziller bir bıçak gibi keser dersleri. Bir resmi ortada bırakıp koşarak kimya dersine girer. Zil çalar, öğrenci koşarak bir haritanın başına oturur… Bu benzerlikleri göz önünde bulundurulduğunda okulların, bir yönüyle toplanma kampları olduğunu söyleyebiliriz.
Okul, öğrencilerin psikolojisini bozar. Başarılı olma/olmama korkusu benliğini sarar, onu kaygının kollarına teslim eder. Kendilerini başkalarına beğendirme kaygısıyla vitrine koyar. Öğrenci yarışacaksa sürekli vitrinde olmak zorunda. Bir sebeple vitrindeki yerini kaybeden çocuğun yaşayacağı ruhsal çöküntü korkunç olacaktır. Buna daima vitrinde olma kaygısını eklediğinizde iş daha da kötü olacaktır. Okul, çocukta daima bir eksiklik, yarım kalmışlık, tamamlanmamışlık hissi uyandırır. Hiçbir şey tamamlanmıyorsa bir şey yapmanın anlamı nedir?
Okullar, sevgi değil, görevler, yapılacaklar listesi verirler. Giderek sevginin yerini uzmanlık alır. Bu da makineleşmek demektir. Okullar, öğrencilerde yetersizlik hissi oluşturarak onlar üzerinde bir iktidar oluştururlar. Öğrenci nesneleşir ve daima dışsal bir otoriteye teslim olma hissiyle işgal olmuş olur. O artık sürekli bir gözetim altındadır. Okulun hayaleti onu her yerde takip eder. Ödev hayaleti onu bir an bile yalnız bırakmaz. Okul, bir kontrol cehennemine dönüşmüştür.
Weber’den mülhemle okulun demir bir kafes olduğunu söyleyebiliriz. Nasıl ki aydınlanma düşüncesi yapıp ettikleriyle kaskatı bir dünya kurmuş ve sonradan da kendisi o demirden kafesin içinde mahkûm kalmışsa okul da bu haliyle kurduğu kaskatı dünya ile öğrenciyi mahkûm etmektedir. Bu kaskatı okul evreninde öğrenciler gün be gün kafesin içinde, kafesten bir parçaya dönüşür. Katılaşır, hissizleşir. Marx, “Katı olan her şey buharlaşır.” diyordu. Bu kaskatı olan okulun, Bauman’ın yerinde tanımlamasıyla akışkan modernite içinde yaşamasına imkân yoktur. Hayat akmaktadır. Akan bir hayatta katılaşmanın katı olmanın yeri yoktur. Gerçekliği olmayan demir kafesin bir parçası olan çocuk bundan zarar görür.
Okul çok şey vaat eden ama neredeyse hiçbir şey vermeyen bir umut taciridir/hırsızıdır. Yerel olan güzellikleri yok eden bir fabrikalardır okullar. Okullar seri üretim bantlarında dönüşmüştür. Öğrencileri bu seri üretim bantlarında işleyen okullar, sürekli aynılıklar kusar.
Bütün bunlar göz önünde bulundurulduğunda okul üzerine konuşmanın vakti çoktan geldi geçiyor bile. Alternatif okullar, özgür okullar, doğa okulları, orman okulları, sahil okulları gibi yapılar Amerika ve Batı’da oldukça yaygın olarak bulunuyor. Sadece Almanya’da 293 orman okulu bulunmaktadır. Ev okulu veya okulsuzluk dünya üzerinde çok yaygın olarak devam etmektedir. Ülkemizde son yıllarda bu doğrultuda bir hareketlilik yaşanmakla birlikte sayılarının yetersiz olduğu açıktır. Dünyada pek çok yerde mevcut okul sistemine ilişkin son yüzyılda ciddi tartışmalar yapılırken bu coğrafyada yüksek sesle yapılan tartışmaların tekil örneklerle sınırlı kalması, bizlerin her şeye olduğu gibi buna da geç ve maruz kalmamız anlamına gelmektedir.
