Yeniden Düşünmek

Bugünü biricik görmek ve tarihin en önemli kırılma anına tanık olduğunu düşünmek çağdaş insanın mitosu. Bugünden geriye doğru hala tazeliğini koruyan küresellik kazanmış her sarsıcı olayın örneğin pandemilerin, dünya savaşlarının, sanayi devriminin, keşiflerin ya da bilginin endüstrileşmesinin hafızamızdaki yansıması genelde böyle bir boyut içerir.

Oysa insanlık kendi tarihi açısından sayısız büyük kırılmalar yaşadı ve üstelik her biri kendi dönemleri açısından fazlasıyla benzersizdi. Tarihin belki en büyük devrimi, düşündüğümüzün aksine moderniteyi de doğuran endüstri ile olmadı. En büyük devrimsel değişim, tarım devrimiydi. İnsanlığın avcı-toplayıcı olmaktan tarım toplumuna geçişi 2 milyon yıldan uzun sürdü. Yani insanlık gündelik yaşamını, dünya ile ilişkisini ve gelecek tasavvurunu bütünüyle etkileyecek teknolojiyi tarımla sistematik ve kümülatif bir forma ulaştırdı. Sonra her şey çok daha hızlı ilerledi. Mesela paranın bulunması ile ilk büyük imparatorluklar arasında birkaç bin yıl vardı. İlk büyük imparatorlukla dünyanın farklı bölgelerinde karşılık bulan felsefeler arasında süre çok daha kısaldı. Bilim ve sanayi konusunda bu yüzyılı etkileyen her şey ise kabaca son 500 yılda gerçekleşti. Atom altı parçacıklar ve kuantum fiziği ile tanışmamızın ise mazisi yüz yıl bile değil.

Tüm bu öykünün bütününden şu sonuca ulaşabiliriz: Tarih, mercekle baktığımız her döneminde kendine has kırılmalarla sarsıldı, bu sarsıntıların bazıları bugünle boy ölçüşemeyecek kadar derindi, bazılarıysa bir başka değişimi tetikledi. Bazen de kültürde regresyon yaşandı ve topluca hafızamızı kaybettik. Yazının, tuvaletin bölgesel olarak unutulduğu dönemleri biliyoruz.

Değişim tarihin momentumu olsa da gerçekten her dönemde bugünkü kadar görünür olmuş muydu? Sanayi toplumunun endüstriyel imkânları insanlığın yürüyüşünü bir koşuya dönüştürdüğü için her şeyin kontrastının son yüzyıl içinde fazlasıyla arttığı söylenebilir. Ancak yine de tarih, değişimi hissetmenin modernliğe ait bir durum olmadığını ortaya koyuyor: Sümer tabletlerinde ya da eski Yunan’da yetişkinlerin gençlere ilişkin yakınmalarına rastlayabiliriz. Kabaca 2300 yıl önce Aristoteles kendi dünyasındaki değişimlere ilişkin eleştirisine “Bugünlerde gençler kontrolden çıkmış durumda…” diyerek başlamaktan kendini alamamıştı.

Her şeye rağmen bu yüzyıl için değişimin sonuçta daha belirgin etkilerini gözlemliyoruz. Biraz da bu durumun bir sonucu olarak “değişimin kendisi” olduğumuz zaman ve uzam denkleminde hakikatin yerini alıyor. Baudrillard’ın yeni çağı “hipergerçeklik” olarak tarifinin boyutlarından birisi de bu olsa gerek. Gerçeğin minyatürleştiği bu çağ, başarısını bilgi üretimindeki muazzam artışa, yani bir bakıma sürekli devam eden “değişim”e borçludur. Günün sonunda nereden yola çıktığınızı ve nereye ulaşmayı amaçladığınızı anımsayamadığınız bir yeni varoluş durumudur. Bundan dolayı değişim taklit, simülasyon, öykünme, yalan, yansıma değil; gerçeküstü bir pozisyondur: modernliğin corpusudur.

Hipergerçekliğin içinde değişim, artık tarihin önceki dönemleri ile karşılaştırılamayacak bir kavramsal dönüşüm yaşadı, yaşıyor. Bu tanımı fazlasıyla biçimci bulabiliriz. Ancak modernliğin Aliya’nın tarifiyle kültür ve uygarlık arasındaki ilişkiyi bir çatışma ekseninde olması süreci anlamamızı kolaylaştırabilir. Aliya’nın uygarlığı modern dünyayı doğuran mekanik, ele geçirici ve üretici karakterdedir. Bu uygarlığın hamili toplumdur. Oysa kültür, insana aittir. Bu açıdan Aliya’nın tanımlamaları Horkheimer gibi popüler kültür eleştirisi yapan son dönem filozoflarının “birey”in kayboluşundan modernliği sorumlu tutmaları arasında ilginç bir örtüşme bulunur. Horkheimer, “Zamanın egemen düşüncesi benliğin korunmasıdır” der ve ekler: “ama ortada korunacak bir benlik kalmamıştır.” Modernlik, klasik ile çatışmasındaki ana tezi ve temel savunusu olan bireyi yine kendisi tüketmiştir.

Bu noktada değişimi konuşurken “birey”i düşmanlaştırmadan, modernliğin sonuçlarını da bilinçli bir distopik plan gibi komplo teorisine dönüştürmeden anlamaya kendimizi zorlamalıyız. Çünkü değişim, tam olarak bu durumun mekaniğini anlamamıza yardımcı olabilir.

Değişimin akıntısına kapılmak, insanın üretkenlik ve yaratıcılığının defalarca kez çarpılarak büyüdüğü bir matematik çağının içinde olmak inanılmaz motive edicidir. Fakat bu büyüleyici durumun her şeyi aslında olduğundan daha büyük, daha derin ve daha azametli görünmesine de yol açtığı unutulmamalı. Bu sonucun sorumlularından biri de düne kadar aralarındaki etkileşimin sınırlı olduğu teknoloji ve felsefe arasındaki bağın, simbiyotik bir biçim kazanmasıdır. Örneğin “özne” artık Deleuze, Heidegger, Badiou gibi isimlerce tartışılırken “kuantum fiziği”nden ayrı düşünülmüyor. Elbette astroloji, fizik ve bizi çevreleyen evren, tarihin her döneminde ilham vericiydi. Ancak bugünlerde bilim ve teknolojik üretkenliği ilham vermenin ötesinde bir süperpozisyondadır. Süperpozisyonu burada kuantum fiziğindeki gibi anlayabiliriz.  Yani Schrödinger’in kedisi gibi hem yaşıyor, hem ölü. Gerçekliğin bütün ihtimalleri ile “üstüste binme hali”nin aynı zamanda değişimin nasıl bir biçim aldığını anlamamıza fayda sağlayabilir. Bilim ve teknoloji hem felsefenin çıktılarından biri, hem de felsefenin artık tartışma alanlarını belirleyen yeni gerçekliktir.

Böylece teknoloji ile aşırı ivmelenen değişim birçok farklı deneyimin aynı anda yaşanması sonucunu da doğurur. Modern ve modern sonrası tartışmaların daha olgunlaştırılamadan “eski”meleri, geçip-gitmeleri hem modernliğin, hem klasiğin, hem modern sonrası olguların iç içe geçmeleri işte bu süperpozisyon durumunu yaratmış oldu. Böyle bir dünyanın içinde gözlemci nereden bakıyor ve hangi verileri topluyorsa kendi tanımına uygun çıktılar elde eder.

Kuşkusuz bir süre sonra her şeyin iç içe geçtiğini fark etmek gözlemimizde/düşüncemizde fena halde yanılmış olabileceğimiz hissine yol açar. Böylece insan ya önünden çekilemediği, durduramadığı, değiştiremediği bir dünya karşısında çaresizce atalete sürüklenir veya Don Kişot gibi epik bir kavgayı omuzlanır. Ya da -üçüncü bir yol olarak- bakış açısını “yeniden düşünme” eylemine hazırlayabilir. “Yeniden düşünme”yi bir modern zamanların kişisel gelişim mottosu olarak basitleştiremeyiz. Yeniden düşünmek, yaşamı sadece belirli karşıtlıklar üzerinden ve bize göre “ayıklayarak” anlamaya, görmeye çalışmanın acıtıcı sonuçlarını yeniden tartışabilme becerisini kazanmaktır. Söz gelimi düşünmenin bir eylem olarak özgünlüğünü yitirdiği bir dünyada “düşünce özgürlüğü” tartışması ne kadar anlamlı olabilir? İnsanın gündelik rutini onu birey olmaktan çıkarıp bir sürünün ya da kontrol grubunun parçası haline getirmişken daha refah ve konforlu bir yaşam için mücadele ne denli doğru bir tartışma noktasıdır? Devletin kendisine ait tartışmalar bir kez es geçildikten sonra demokrasi, diktatörlük ya da bir başka tartışma sadece devletin nimetlerinden yararlanamayanlar için rasyonel olarak geçerli bir önerme haline gelmez mi?

Değişimin hemen yarın değişmeye başlayacak çıktıları üzerine tartışmalara katılmak her şeyi her zaman kaçırmayı, geride kalmayı ve her “yeni oluş”u anlamaya çalışma sonsuz döngüsünün içinden çıkamamaya neden olur. Gerçek simulark tam olarak bu anda belirir. Sonuçları, sadece görüş alanımızdakini ya da sadece kendi tezimizle ilgili olanı tartışırken gerçek ile referans unutulur. Cioran’ın dediği gibi “özgürlüğü değil özgürlüğün görünüşlerini” talep etmeye başlarız.

Bu yapışıp kalan durumdan nasıl kurtulabiliriz?

Bu sorunun sayısız farklı teze ait başka cevapları olabilir. Ancak bir düğüm noktası arıyorsak, “değişim”i önce bir bütün olarak görmeyi denemeliyiz. Değişimin kendini dayattığı iletişim, uyum gibi alanların üzerinden kendini gösteren yapısına karşı vâr olmanın başka boyutlarını nasıl mümkün kılacağımızı tartışmalıyız. Böylece değişimin sonuçları arasında sıçrayışlar yaşamak yerine bu momentumun kendisini fark edecek bir içgörü/hikmete ulaşabiliriz.