IPCC’nin 6. Değerlendirme Raporu’na Yansıyanlar – Ammar Kılıç

1988 yılında Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO) ve Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) tarafından kurulan, amacı hem hükumetler hem de uluslararası iklim değişikliği müzakereleri için iklim politikaları geliştirmede kullanılabilecek bilimsel bilgi sağlamak olan Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC), geçtiğimiz Mart ayında 6. Değerlendirme Raporu’nu yayınladı. IPCC, 1990’dan bu yana birkaç yılda bir iklim değişikliğini farklı yönlerden ele alan çalışma gruplarının raporlarını yayımlıyor ve nihai olarak bu raporların birleştirilmesiyle oluşan genel değerlendirme raporları ortaya çıkıyor. Bu raporlar bin bir çeşit ülkeden yüzlerce bilim insanın katkısıyla, müştereken hazırlanıyor, altında 195 ülkenin imzası bulunuyor. Bu yüzden en eleştirel, radikal ve politik şüpheci kesimler için bile IPCC oldukça muteber bir platform sayılıyor. Hatta kurumun son raporlarında gittikçe gürleşen, küresel eşitsizlik ve sosyal adalet konusundaki umut vadeden vurgularının radikaller gözündeki güveni daha da artırdığını söyleyebiliriz.

*Farklı emisyon senaryolarına göre 2100’de küresel ısı değişimi öngörüleri.

Raporları hazırlayan 3 farklı çalışma grubunun odaklandığı başlıklar şunlar: 1) Fiziksel bilim temeli, 2) Etkiler, uyum ve kırılganlık, 3) Azaltım. İlki, atmosferdeki sera gazları; hava, kara ve okyanustaki sıcaklık değişiklikleri; hidrolojik döngü ve değişen yağış (yağmur ve kar) modelleri; aşırı hava olayları; buzullar ve buz tabakaları; okyanuslar ve deniz seviyesi gibi çeşitli fiziksel süreçlerle ilgileniyor. Yani sebepleriyle beraber iklimin ne kadar değiştiğini göstermeye çalışıyor.

İkinci başlık, hem bölgesel hem de dünya çapında bu değişimin her türden etkilerine (biyolojik, sosyolojik, ekonomik, kültürel vb.) ayrılıyor. Bu doğal ve beşeri sistemlerin iklim değişikliğine uyum sağlama ve böylece iklimle ilişkili riskleri azaltma kapasitelerini ve sınırları neler, farklı ölçeklerde azaltma ve uyum çabaları nasıl hayata geçirilebilir, sosyal açıdan adil ve entegre bir yaklaşımla herkes için sürdürülebilir bir gelecek yaratmanın imkanları neler olabilir, gibi sorularla boğuşuyor.

Son çalışma grubu ise farklı azaltım seçeneklerini ortaya seriyor ve hem hükumet ve özel sektör yöneticilerine yönelik kısa vadeli hem de üst düzey iklim politikası hedeflerine ulaşmaya yardımcı olacak uzun vadeli perspektiflere yer veriyor. Azaltım için teknik fizibilite ve maliyeti tek ölçüt olarak almaktan ziyade, önlemlerin alınmasını sağlayacak “elverişli ortam”lara da vurgu yapıyor: politika araçları, yönetişim seçenekleri ve tabi ki toplumsal kabul edilebilirlik.

Sentez raporunun tam metni uzun ve info-grafiklerle dolu olduğundan, politika yapıcılara yönelik hazırlanan 36 sayfalık özetin göze çarpan bazı noktalarına bakmakla yetineceğim:

1. Öncelikle, IPCC yazarlarının tekraren yazmaktan bıkıp usandıklarını düşündüğüm en temel, en basit, en klişe gerçek hatırlatılıyor: Başta sera gazı emisyonları olmak üzere insani faaliyetler kesin olarak küresel ısınmaya sebep olmuş durumda ve dünyanın yüzey ısısı 2020 itibariyle 150 yıl öncesine göre 1.1 derece daha yüksek. Atmosferdeki karbondioksit yoğunlaşması en az 2 milyon yıldır hiç bu kadar yüksek olmamıştı. Son 170 yıldaki toplam karbon salınımının ise yarısına yakını (%42) son 30 yılda yapılmış. Yani iklim değişikliğiyle ilgili ilk ciddi politik hamlelerin atılmaya başlandığı 1990’lardan bu yana, geri adım atmak nedir bilinmemiş! (Onca COP’a rağmen hâlâ da bilinmediğinin göstergelerinden biri şu: 2019’daki salınımlar 2010 yılına göre %12 artmış.)
2. 2019 itibariyle sektör bazındaki katkı oranları: %79 ile enerji, sanayi, ulaştırma ve inşaat sektörleri. %22 ile (aslında kendileri de endüstrileşmiş) ormancılık ve tarım uygulamaları.
3. Rapor apaçık gerçeği tekrarlıyor: İklim değişikliğine, ülkeler ve bölgeler arasında (ve tabi içinde) eşit olmayan üretim ve tüketim kalıplarından kaynaklanan tarihsel ve süregelen katkılar sebep oldu. Kimilerinin gelişigüzel kullanmayı pek sevdiği o soyut ‘insan türü’ değil. Alın size güncel rakamlar: En yüksek kişi başı emisyona sahip %10’luk hane halkı grubu (zengin, imtiyazlı azınlık), küresel tüketime dayalı hane halkı sera gazı emisyonlarının %34-45’ine katkıda bulunurken, en alttaki %50’lik grup sadece %13-15’ine katkıda bulunmuş.
4. Deniz seviyeleri 1901’den beri artıyor; daha güvenilir hesaplamaların yapıldığı 1971 sonrası ise değişim daha bariz hale geliyor, 2006 sonrasında ise dramatik artışlar var. 2006-2018 arasındaki oran, 1901-1971 arasındaki oranın neredeyse 3 katı. Sıcak hava dalgaları, yoğun yağış, kuraklık, hortum, kasırga, tropik siklonlar gibi aşırı hava olayları ve özellikle bunların insan etkisine dayandığına dönük kanıtlar, IPCC’nin (bundan önceki) beşinci raporundan bu yana daha da güçlenmiş.
5. Rapor, küresel eşitsizliğe, tıpkı iklim değişikliğinin sebepleri açısından olduğu gibi sonuçları açısından da referans yaparak “insanların ve ekosistemlerin kırılganlığının birbirine bağlı olduğuna” işaret ediyor: Yaklaşık 3,3-3,6 milyar insan, yani dünya nüfusunun yaklaşık yarısı, iklim değişikliğine karşı oldukça hassas koşullarda yaşıyor. Artan hava ve iklim olayları, milyonlarca insanı akut gıda güvensizliğine ve su güvenliğinin azalmasına maruz bırakıyor. En büyük olumsuz etkiler Afrika, Asya, Orta ve Güney Amerika, Küçük Adalar ve Kuzey Kutbu’ndaki birçok yerde ve/veya toplulukta ve küresel olarak Yerli Halklar, küçük ölçekli gıda üreticileri ve ekonomik ve sosyal olarak marjinalize edilmiş kent sakinleri arasında görülüyor. 2010 ve 2020 yılları arasında sel, kuraklık ve fırtınalardan kaynaklanan insan ölümleri, kırılganlığı yüksek olan bölgelerde, kırılganlığı çok düşük olan bölgelere kıyasla 15 kat daha fazla olmuş.
6. Toprakta ve sucul ortamlardaki yerel tür çeşitliliğinin kaybolmaya maruz kalması da aşırı sıcaklıkların geri döndürülemez biyolojik sonuçlarından biri. Karada ve okyanusta kaydedilen toplu ölüm olaylarının sayısı maalesef artıyor. Bazı ekosistemler üzerindeki etkiler, (örneğin buzul çözülmeleri veya kutup toprağı erimeleri gibi Kuzey Kutbu ekosistemlerindeki değişimler) geri döndürülemez hale geliyor.

Buraya kadarki sayılanlar vakıayı ortaya koymak açısından tamam. Onlarca yıllık araştırma ve mücadeleden sonra, iklim değişikliği karar alıcılarca en azından söylem düzeyinde inkar edilemiyor görünüyor (Trump gibi kalbinden geçeni diline olduğu gibi yansıtan deliler hariç). O halde ‘uyum’ çabalarında neredeyiz?

*Yüksek risklerin artık daha düşük küresel ısınma seviyelerinde ortaya çıkacağı tahmin ediliyor.

1. Rapor, iklim risklerinin azaltılmasında uyumun etkili sonuçlar doğurduğunu söyleyerek devam ediyor. Birçok farklı bağlam ve sektörün yanı sıra, özellikle su yönetimi ve tarım konusunda etkili uyum seçeneklerine örnek olarak şunlar dillendiriliyor: çeşit iyileştirmeleri, tarla içi su yönetimi ve depolama, toprak neminin korunması, tarımsal ormancılık, toplum temelli uyum, tarımda çiftlik ve peyzaj düzeyinde çeşitlendirme, sürdürülebilir arazi yönetimi yaklaşımları, agroekolojik ilke ve uygulamaların kullanımı ve doğal süreçlerle birlikte çalışan diğer yaklaşımlar (örneğin permakültür, biyodinamik tarım veya onarıcı tarım uygulamaları). Yüksek güvenilirliğe sahip çalışmalar, kentsel yeşillendirme, sulak alanların ve yukarı havza orman ekosistemlerinin restorasyonu gibi ekosistem temelli uyum yaklaşımlarının sel risklerini ve kent ısısını azaltmada etkili olduğunu gösteriyor. Erken uyarı sistemleri ve setler gibi hem yapısal hem de yapısal olmayan önlemlerin kombinasyonu, sel durumlarında can kayıplarını azaltıyor. Afet riski yönetimi, erken uyarı sistemleri, iklim hizmetleri ve sosyal güvenlik ağları gibi adaptasyon seçenekleri de birçok sektörde geniş bir uygulama alanına sahip bulunuyor.
2. Rapor, halihazırda gözlemlenen uyum tepkilerinin umut vadettiğini söylese de, çoğunun parçalı, sektöre özgü ve bölgeler arasında eşit olmayan bir şekilde dağılmış olduğunu hatırlatıyor. Kaydedilen ilerlemeye rağmen, sektörler ve bölgeler arasında uyum boşlukları var ve bu boşluklar mevcut uygulama seviyeleri altında büyümeye devam edecek gözüküyor; en büyük uyum boşlukları elbette yine düşük gelir grupları arasında.
3. Uyumun önündeki temel engeller ise şöyle sıralanıyor:

• sınırlı kaynaklar,
• özel sektör ve vatandaş katılımının eksikliği,
• finansmanın (araştırma dahil) yetersiz seferberliği,
• düşük iklim okuryazarlığı,
• siyasi taahhüt eksikliği,
• sınırlı araştırma ve/veya uyum biliminin yavaş karşılık bulması,
• ve düşük aciliyet duygusu.

Rapora göre adaptasyonun tahminî maliyetleri ile adaptasyona ayrılan finansman arasında genişleyen eşitsizlikler bulunuyor. Uyum finansmanı ağırlıklı olarak kamu kaynaklarından sağlanmakta. Küresel iklim finansmanının izi sürüldüğünde bunun küçük bir kısmının uyuma, büyük bir çoğunluğunun ise hâlâ azaltıma yönelik olduğu görülüyor. Bu ilk bakışta kulağa olumlu gelse de aslında sadece oransal bir durum ve azaltım çabalarının bile yeterince gösterilmediği bir vasatta uyum konusunda çok gerilerde olduğumuzun bir işareti.

Küresel iklim finansmanı IPCC’nin beşinci raporundan bu yana bir artış eğilimi göstermiş; ne var ki, kamu ve özel finans kaynakları da dahil olmak üzere uyum için mevcut küresel finansal akışlar yetersiz ve özellikle gelişmekte olan ülkelerde uyum seçeneklerinin uygulanmasını kısıtlıyor. Türkiye’de örneğin, azaltım ve uyum finansmanı bir kenara, bankaların birçoğu kömür gibi fosil yakıt sektörlerine tam gaz kredi desteğini sürdürüyor. Ayrıca, olumsuz iklim etkileri, gelişme ve büyüme gibi ana akım iktisadi çerçeveler açısından düşünüldüğünde bile, ulusal ekonomileri kayıp ve zararlara uğratabilir ve zaten sınırlı mali kaynakların kullanılabilirliğini azaltabilir, böylece özellikle gelişmekte olan ve en az gelişmiş ülkelerde uyum için mali kısıtlamaları daha da artırabilir. Nitekim aşırı hava olaylarının yarattığı sürpriz maliyetler ülkemizde de (örneğin Antalya’nın tarım alanlarını vuran hortumlar, sayıları ve şiddeti artan orman yangınları, seller vb.) giderek artıyor maalesef.

*Isınmanın 1.5 ve 2 derece ile sınırlandırılması hızlı, köklü ve acil sera gazı emisyon azaltımlarını gerektiriyor.

Hülasa, IPCC raporu malumu ilam ediyor; işlerin olduğu gibi sürdürülemeyeceğini, bir eşiğin tam ucunda bulunduğumuzu hatırlatıyor. Şu noktada 2015’te vaat edilen azaltım ve uyum politikaları mükemmelen uygulanacak bile olsa gezegen ısınmaya devam edecek, mesele karar alıcıların bunu bir yıkım aşamasına getirip getirmeyeceği, onarım için hangi bedelleri ödemeyi göze alabilecekleri meselesi. Rapor, sonuç kısmında geri dönülmez bir noktada olmadığımızı ortaya koyan iyimser senaryoları da dillendiriyor ancak aksiyon alınmazsa önümüzdeki raporların daha karamsar gerçekleri ve gelecek senaryolarını içereceğini tahmin edebiliriz.