Genel bir yargı olmasa da, Türklerin devlet tutkusu, onların özel mülkiyet bağlamında mala, mülke olan ilgilerinin yanında, modern döneme kadar pek de ön plânda olmadığı bilinmektedir.
Bu durum, salt onların tarihten bu yana komün anlayışına uygun bir düşünüş ve yaşayışa sahip oldukları anlamına gelmez elbette ama gerek yaşadıkları topraklardan Batı’ya yönelik yeni yurtlar arama ve özellikle de (hangi dinî kümeye mensup olmalarıyla ilgili, o din adına “anlam açısından”) fetih hareketlerine girişmeleri, onları bu gayeleri gerçekleştirirken mal ve mülk yığma konusunda birçok millet ile kıyaslandığında pek bir yekûn tutmaz.
Bu durumun, yukarıda da belirtmeye çalıştığımız üzere, bazı çevrelerce uygulandığına dair iddialara rağmen komün anlayışıyla bir alâkası yoktu.
Onların maksadını dünyayı, salt inanılan yüce güç adına fethetmek, insanlara ilahi mesajı iletmek, onlara inançtan kaynaklanan özgürlüğü göstermek ve onların o özgürlük içerisinde yaşamalarını sağlamak olarak tanımladığımızda, elde bir tek şey kalıyordu: ölmeyecek kadar mala ve mülke sahip olmak ve var olan geçimliği sağlamak…
Buna rağmen, onlara hükmeden hanedan ailelerinin, onların bu mala ve mülke olan ilgisizliği karşısında, manevi sâiklerden hareketle, zamanla onu aşan ve unutturan ve aynı zamanda “din soslu” “cihan hâkimiyeti mefkuresi” adına, alabildiğine toprak elde etmek ve mala ve mülke sahip olmak ise, başlı başına bir gerçeklik ve garabet teşkil etmektedir.
Türklerin genel anlamda bu mala ve mülke ilgisizliği bir yana, sultanın o mefkûre adına toprakçı anlayışa sahip olması, kendi bütünlüğü içerisinde “gelenek üzere” kendine özgü bir mülkiyet ilişkisine sahip halkları da etkilemiş, yer yer geleneği bozmuştur.
Bu duruma en bariz örnek Osmanlının yükseliş döneminde Kürdistan sahrasında ya toprakları merkezileştirme ya da bir “mir”in, yine bir şekilde devletle çalışması sonucunda salt köylünün topraksızlaşması ve aynı zamanda şehirli katmanın da mülksüzleşmesini beraberinde getirmişti. Bu durum, Türklerle birlikte birçok halkı derinden etkilemiştir.
Ta ki, bir nevi günümüzde AB’ye dahil olmak için ortaya konan -ciddi bir niyet var ya da yok-çabaların hasılası sayılabilecek Tanzimat Fermanı’nın etkisiyle toprak reformu gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Ama bu reform, dönemin kendi mantığı ve mantalitesi içerisinde pek sağlıklı yürümemiş ve dönemin sosyal ve siyasal şartlarının etkisiyle olsa gerek Kürt toplumu nezdinde bir toprak ağalığı anlayışı ve formu oluşmuştur.
Bu durum, aslında o tür anlayışlara taban tabana zıt olduğu iddia edilen Cumhuriyet döneminde de devam etmiştir. Hatta sağcı politikaların bu topraklardaki öncüsü olan DP ile başlayan ve Süleyman Demirel ile devam eden ve o çizgiye hizmet eden bir oy potansiyeli Kürt halkının şahsında hem ağalık kurumunu ve hem de bu politikalar aracılığıyla yiyeceği bir parça ekmeği dahî devlet babadan bekleyen koca bir halk, özellikle de Kürt köylü yığınının oluşturduğu söylenebilir.
Burada Orta Asya orijinli Türklerin, kendi dönemlerinde uygulandığı söylenen ATÜT, yani Asya Tipi Üretim Tarzı, koca bir halkın peyderpey Doğu’dan Batı’ya göçü ve İran ile Anadolu’da Selçuklu ve Osmanlı devlet iradesinin sonucunda; her konuda olduğu üzere bu konuda da tüm yerleşik kültürlerden (Ör. İran ve Bizans) etkilenmelerini berberinde getirmişti.
Bir de topluma “manevi dinamikler” kazandırdığı varsayılan dönemin tarikat yapılanmalarının bir özelliğinin de, yine, sözde bir mürşide bağlanma adı altında, “maddi” sultanın, “manevi” sultanlar üzerinden geniş halk (köylü) yığınlarını tekkeler üzerinden kontrol altına alma çabası da kayda değerdir.
Bu durum, aynı zamanda, Haçlı saldırıları gibi özel dönemleri de işin içerisine kattığımızda, üretimden büyük oranda ayrı kalan geniş halk yığınlarının, sadece aç karınlarını doyurma adına tekkelere bağlanma ve onlar üzerinden maddi sultanın, kendi sultasını elde tutması ve koruması anlamına geliyordu.
Nakşibendiliğin, Orta Asya ve Hindistan macerası sonrasında yönünü Anadolu’ya, özellikle de Kürdistan’a dönmesi üzerine (yani Kürdîleşmesi) başta Kadirilik olmak üzere “yerli” birçok tarikatın saltanatının sarsıldığı ve yerini peyderpey Nakşiliğe bıraktığını biliyoruz.
Bir “Şeyhağa” Formu
Hatta Nakşibendiliğin, modernizasyon öncesinde uzun asırlar süren ve Osmanlı ordusunun önemli bir parçası olan Yeniçeri ocağının kaldırılmasının akabinde, askere manevi güç vermesi düşünülen bir yapıya bürünmesi, günümüzde de birçok Kürt yerleşim bölgesini merkez tutması ve yine sağcı politikaların marifetiyle siyaseti belirleyecek duruma gelmeleri bugün de yaşanılan bir durum olarak bilinmektedir.
Bu yapıların bize gösterilen karelerine bakmak bir tarafa, bakılmasının istenmediği kareler ise, iyice incelendiğinde hem işin dinî ve hem de dünyevî tarafı bir araya getirilecek olsa, ortaya apaçık bir şekilde, terkisine feodaliteyi de alan bir “şeyhağa” formunun çıkmış olduğunu görmüş olacağız.
Ağa, Şeyh, Devlet
“Şeyhağa” tanımlamasını da kapsayacak ve çok katmanlı bir bakış açısı sunacak bir kitap çalışması, Martin van Bruinessen’e ait “Ağa, Şeyh, Devlet”…
Bugüne kadar konuya dair önemini yitirmemiş bulunan eserde daha fazlasını bulmak mümkün; “Martin van Bruinessen, kitabında esas olarak -devletle ilişkileri çerçevesinde- ağalık ve şeyhlik kurumunun siyasi iktidarla çatışan/çakışan “menfaatlerini” ele alırken, diğer yandan da bu iki muktedir güç arasında sıkışan topraklı/topraksız Kürtlerin toplumsal konumlarına dair yaptığı nitelikli gözlemlerini okuyucuların dikkatine sunuyor.”*
Bugün bu anlayışın, gerek Kürt toplumu ve gerekse de Türk toplumu üzerinden nasıl konumlandırıldığını ve ona nasıl bir işlerliğin kazandırıldığını görebilmekteyiz.
Bu tür bir yapının, nasıl bir işlerlik kazandığı Nakşiliğin Kürt cenahı üzerinden görmek mümkünken, Nakşiliğin Türk vb. cenahında da muhafazakâr tandanslı, aynı zamanda “şehirli” kapitalist bir ilişki biçimi üzerinden yaklaşık 12 Eylül darbesinden bu yana okunabilir.
Bu durum, Nakşiliğin Anadolu macerasının etkisizliğine bazı şahıslar bazında agresifliğine ve yıpratılmışlığına, yıpranmışlığına işaret ederken Kürt macerasının izlediği rota dikkate alındığında her türlü yıpranmışlığa, kendi içindeki post kavgalarına ve salt din karşıtı bilumum Kemalist cenahın saldırganlığına rağmen muhafazakâr politikaların devamını sağladığı gözlemlenmektedir.
*https://iletisim.com.tr/kitap/aga-seyh-devlet/7701
